H αβανγκάρντ στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο

Λέγεται συχνά ότι τα χρόνια ενός πολέμου είναι χρόνια κενά. Με μια προσεκτικότερη όμως ματιά, γρήγορα αυτή η εικόνα διαψεύδεται, τουλάχιστον αναφορικά με την τέχνη. Σε αυτό το μήκος κύματος κινείται η έκθεση που παρουσιάζεται στην Κρατική Αίθουσα Τέχνης της Βόννης (Bundeskunsthalle) για την ευρωπαϊκή αβανγκάρντ στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από το ξέσπασμα του πολέμου το 2014. Για την έκθεση εργάστηκε μία ομάδα ερευνητών για τρία χρόνια με στόχο να αναδείξουν την άγνωστη εικαστική δημιουργία των χρόνων του πολέμου.

H επιμελήτρια της έκθεσης Ούβε Σνέεντε δηλώνει εντυπωσιασμένη. «Το γεγονός ότι καλλιτέχνες συνέχιζαν να παράγουν έργο ακόμη κι από την πρώτη γραμμή του μετώπου, συχνά μάλιστα με πρωτόγονα μέσα, είναι εκπληκτικό». Ο Φερνάρ Λεζέρ, για παράδειγμα, εν απουσία καμβά ζωγράφιζε πάνω σε αυτοσχέδιες επιφάνειες από ξύλα που ο ίδιος έκοβε από δέντρα. Άλλοι ζωγράφιζαν με απλά υλικά, χαρτί και ακουαρέλες.

Πόλεμος και τέχνη

Η έναρξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου συνέπεσε με μια εποχή όπου οι τέχνες και τα γράμματα γνώριζαν μεγάλη άνθηση. Η περίοδος μέχρι και το 1914 συνδέθηκε με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία, ένα καλλιτεχνικό κίνημα που ξεπερνούσε τα στενά εθνικά όρια και προωθούσε τον διάλογο καλλιτεχνών σε ένα κοινό, ευρωπαϊκό χώρο. Η επέλαση όμως του πολέμου ανέκοψε αυτές τις καλλιτεχνικές οσμώσεις. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε πίσω του περίπου 10 εκατομμύρια νεκρούς, ενώ πολύ περισσότεροι τραυματίστηκαν σωματικά και ψυχικά. Ανάμεσα στα θύματα υπήρξαν και πολλοί πρωτοπόροι καλλιτέχνες της εποχής.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των αβανγκάρντ εικαστικών του μοντερνισμού που ανήκαν στο κίνημα του «Γαλάζιου Καβαλάρη» (Der Blaue Reiter). «Στο κίνημα αυτό συμμετείχαν και τρεις Ρώσοι: οι Μαριάνα φον Βερέφκιν, Αλεξέι φον Γιαβλένσκι και Βασίλι Καντίνσκι», αναφέρει η Σνέεντε. Αυτοί εργάζονταν στο Μόναχο μαζί με γερμανούς ζωγράφους, τον Φραντς Μαρκ, τον Άουγκουστ Μάκε και την Γκαμπριέλε Μύντερ. Με το ξέσπασμα του πολέμου οι Ρώσοι αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Γερμανία. Παλιοί φίλοι αναγκάζονταν τώρα να πολεμούν ο ένας τον άλλον. Ο Μάκε έχασε τη ζωή του μόλις το 1914 στο πολεμώντας στην Καμπανία, ενώ ο Μαρκ το 1916 στο Βερντέν.

Από τη ρωσική πλευρά, εικαστικοί όπως ο Καζιμίρ Μάλεβιτς αλλά και ποιητές όπως ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι πολέμησαν εναντίον της Γερμανίας. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που αρχικά με αυταπάρνηση τάχθηκαν στο πλευρό των πατρίδων τους, γρήγορα όμως ο πατριωτικός ενθουσιαμός έδωσε τη θέση του στη φρίκη των χαρακωμάτων. Ο γάλλος εικαστικός Ζωρζ Μπρακ τραυματίστηκε σοβαρά, το ίδιο και ο ρώσος ομότεχνός του Μιχαήλ Λαριόνοφ.

Έμπνευση μέσα στη δίνη του πολέμου

Το σκοτάδι στο οποίο είχε βυθιστεί πολιτικά και στρατιωτικά η γηραιά ήπειρος δεν ήταν, όμως, αρκετό για να συμπαρασύρει μαζί του τα φωτεινά πνεύματα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Πολλοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την εποχή και πειραματίστηκαν με νέες τεχνικές. Ο αβανγκαρντίστας Καζιμίρ Μάλεβιτς ανάπτυξε κατά την περίοδο αυτή τη χαρακτηριστική αφαιρετική τεχνική του, αποδίδοντας το πνεύμα των καιρών. Ένα από τα γνωστότερα έργα του, το «Μαύρο Τετράγωνο», αποτέλεσε πρωτόλειο για το κονστρουκτιβιστικό κίνημα του σουπρεματισμού (Suprematismus).

Το 1916 γεννάται στη Ζυρίχη και το αντισυμβατικό κίνημα του ντανταϊσμού, κίνημα αμβισβήτησης των πάντων, ακόμη και της ίδιας της τέχνης. «Κανείς δεν θέλει να παραδεχτεί ότι ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων. Και σίγουρα ούτε η παρούσα έκθεση. Αλλά είναι ωστόσο γεγονός πως ο ντανταϊσμός γεννήθηκε μέσα από τον πόλεμο, επειδή πολλοί καλλιτέχνες κατέφυγαν στην ουδέτερη Ελβετία και μάλιστα στη Ζυρίχη», λέει η Ούβε Σνέεντε. Πάνω στον ντανταϊσμό πάτησε στη συνέχεια ο υπερρεαλισμός και ούτω καθεξής. Το σίγουρο είναι ότι η εξέλιξη της μοντέρνας τέχνης μπορεί να ήταν εντελώς διαφορετική εάν δεν είχαν συμβεί όλα όσα συνέβησαν τότε.

Birgit Görtz / Δήμητρα Κυρανούδη

Υπεύθ. Σύνταξης: Σπύρος Μοσκόβου