«Το παρόν καθορίζει τη μνήμη του παρελθόντος»

Η γερμανική κατοχή στην Ελλάδα και η αντιμετώπιση του όλου ζητήματος μέχρι τις μέρες μας ήταν το θέμα ενός τριήμερου συνεδρίου στο Μόναχο μεταξύ 19 και 21 Ιουλίου. Τους ερευνητές απασχόλησαν όχι μόνον οι επιπτώσεις στις διακρατικές σχέσεις από το 1944 ως σήμερα, αλλά και θέματα μνήμης για την κατοχή και την αντίσταση, η ενασχόληση της ιστοριογραφίας και της λογοτεχνίας στην Δυτική και στην Ανατολική Γερμανία με την κατοχική περίοδο, η μνήμη για το ολοκαύτωμα των Εβραίων.

«Οι ανάγκες του παρόντος καθορίζουν πως αντιμετωπίζεις το παρελθόν» είπε στην εισήγησή της μια από τις δύο διοργανώτριες του συνεδρίου, η καθηγήτρια Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου Μαριλίζα Μητσού. Αυτό εξηγεί ,π.χ., γιατί σε αντίθεση με άλλα κράτη στην Ευρώπη η Εθνική Αντίσταση δεν αποτέλεσε σημείο αναφοράς της μεταπολεμικής Ελλάδας: επειδή οι νικητές του εμφυλίου θα έπρεπε να αναγνωρίσουν την προσφορά της ηττημένης αριστεράς στην περίοδο της κατοχής.

Για δεκαετίες σχεδόν ανύπαρκτο ενδιαφέρον

Σε εντελώς άλλους λόγους οφείλεται η ανάλογη σιωπή στη μεταπολεμική Δυτική Γερμανία. Παρότι υπάρχει μια πληθώρα αρχειακού υλικού, το ενδιαφέρον της γερμανικής ιστοριογραφίας για την κατοχή στην Ελλάδα ήταν για δεκαετίες σχεδόν ανύπαρκτο. Μια ερμηνεία από το δημοσιογράφο Έμπερχαρντ Ρόντχολτς στην ομιλία του στο Μόναχο:
«Στα ανάλογα επιστημονικά ινστιτούτα επικρατούσαν ακόμη οι ιστορικοί, οι καθηγητές που είχαν κάνει καριέρα στην περίοδο του Τρίτου Ράιχ. Για παράδειγμα, ο καθηγητής Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Γκέοργκ Στάτμυλερ: εκτός από μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος διατέλεσε στην κατοχή διερμηνέας στην Ελλάδα, όπως και συγγραφέας ενημερωτικών φυλλαδίων για τον κατοχικό στρατό».

Η μόνη πανεπιστημιακή έρευνα στη Δυτική Γερμανία για την κατοχή θα δημοσιευθεί μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ΄70, και θα είναι η διατριβή του μετέπειτα καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Χάγκεν Φλάισερ. Αντιθέτως, στην Ανατολική Γερμανία γράφονται πέντε διατριβές για την κατοχική περίοδο.

Ανάλογο αυξημένο ενδιαφέρον επικρατεί και στην λογοτεχνία, σημειώνει στην εισήγηση του ο καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Βερολίνου Μίλτος Πεχλιβάνος. Ως τη γενιά του ΄68, η περίοδος του πολέμου αποσιωπάται στη δημόσια συζήτηση της Δυτικής Γερμανίας. Αυτό ισχύει και για τις νεοελληνικές σπουδές: Στα περιοδικά της Ελληνογερμανικής Εταιρείας δεν θα βρει κανείς ως την περίοδο του στρατιωτικού πραξικοπήματος άρθρα με θέμα την κατοχή.

Συστηματικό πεδίο μελέτης

Αντιθέτως, στην Ανατολική Γερμανία αναπτύσσεται από τα μέσα της δεκαετίας του ΄50 στα πλαίσια των νεοσύστατων νεοελληνικών σπουδών ένα πολύ συστηματικό πεδίο μελέτης. Πως εξηγείται αυτό;
Ο κ. Πεχλιβάνος εκτιμά ότι «πρόκειται για μια αντίστοιχη πολιτική αποσιώπησης και απώθησης με διαφορετικό πρόσημο. Ακριβώς επειδή η Ανατολική Γερμανία αυτοσυστήνεται σαν αντιφασιστική, αποσείει την ευθύνη από την ίδια, μεταφέρει την ευθύνη στη Δύση και στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου έχει τη δυνατότητα να θυμάται και να μελετά, ακυρώνοντας όμως τη δική της συμμετοχή».

Πώς αλλιώς εξηγείται η κάλυψη από το ανατολικογερμανικό καθεστώς του δημοφιλούς συγγραφέα Έρβιν Στρίτματερ για τη δράση του στην Ελλάδα ως μέλος του 18ου Αστυνομικού Συντάγματος Ορεινών Καταδρομών των Ες Ες το οποίο ευθύνεται για εγκληματικές πράξεις;

Το ανατολικογερμανικό κράτος λοιπόν, παραπέμπει στο δυτικογερμανικό όταν πρόκειται για θέματα ναζιστικής περιόδου και εγκλημάτων πολέμου. Και το δυτικογερμανικό ακολουθεί εξ αρχής μια πάγια πολιτική: την αποφυγή της πληρωμής αποζημιώσεων. Στην επίτευξη αυτού του στόχου συνέβαλαν όλες οι μεταπολεμικές ελληνικές κυβερνήσεις, καθώς δεν έθεταν ζήτημα αποζημιώσεων, τόνισε ο καθηγητής Χάγκεν Φλάισερ. Όχι μόνο η κοινή γνώμη της Γερμανίας αλλά και τα μίντια είχαν άγνοια ότι κάποτε και η Ελλάδα τελούσε υπό γερμανική κατοχή.

«Και όταν ξαφνικά άρχισαν οι μηνύσεις, οι δίκες, οι αξιώσεις για αποζημιώσεις από το Δίστομο και τα Καλάβρυτα, το γερμανικό κοινό το συνέδεε με την ελληνική κρίση και παλιότερα με κάποιες ορέξεις της Ελλάδας να επωφεληθεί από τη γερμανική ευμάρεια».

Η αποφάσεις του ΔΔΧ δεν τερματίζουν τη συζήτηση

Πιθανώς οι αξιώσεις για γερμανικές αποζημιώσεις να ανήκουν μετά την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης στο παρελθόν, αυτό δεν συνιστά όμως και το τέλος της συζήτησης. Εκτός από την υλική αποζημίωση για τα εγκλήματα του παρελθόντος υπάρχει μια ηθική διάσταση: η αποκατάσταση της μνήμης. Αυτό υποστηρίζει η δεύτερη οργανώτρια του συνεδρίου Χρυσούλα Καμπά, καθηγήτρια γερμανικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Όσναμπρικ. Και πιο συγκεκριμένα:

«Ποια είναι η γερμανική μνήμη αναφορικά με την κατοχή της Ευρώπης, και ποια είναι η μνήμη στις κατεχόμενες χώρες: υπάρχει ή απωθείται; Εδώ θα πρέπει να επανατοποθετήσουμε τη συζήτηση σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο και για τις νέες γενιές».

Παναγιώτης Κουπαράνης

Υπεύθ. σύνταξης: Άρης Καλτιριμτζής