Φραντς Κάφκα: από την Πράγα στον μεγάλο κόσμο

Ο Φραντς Κάφκα γεννήθηκε στην Πράγα στις 3 Ιουλίου 1883. Ήταν άνθρωπος εξαιρετικής ευαισθησίας. Ρουφούσε κυριολεκτικά την ατμόσφαιρα της πόλης, στην Πράγα γνώρισε το φόβο και την αγάπη, ένιωσε τον παραλογισμό της εποχής του. Εκεί διάβασε βιβλία και γνώρισε ανθρώπους που τον επηρέασαν. Στην Πράγα έζησαν και οι άνθρωποι που αυτός επηρέασε.

Ο Γκρέγκορ Σάμσα ξυπνάει το πρωί και βρίσκει τον εαυτό του μεταμορφωμένο σε ένα αποκρουστικό ζωύφιο. Αυτό είναι και το τέλος της κοινωνικής υπόστασης του ήρωα. Χάνει τη δουλειά του, η οικογένειά του τον απορρίπτει. Ο ψυχισμός του ωστόσο δεν έχει μεταβληθεί. Το ερώτημα του βιβλίου είναι πότε ένας άνθρωπος είναι όντως άνθρωπος.

Μια μέρα ο Γιόζεφ Κ. μαθαίνει ότι πρέπει να παρουσιαστεί στο δικαστήριο. Αλλά γιατί; Δεν το ξέρει, αλλά ο μύλος της δικαιοσύνης έχει αρχίσει να αλέθει. Ο Γιόζεφ Κ. βρίσκεται μπλεγμένος στα γρανάζια της Θέμιδος χωρίς ελπίδα να μάθει το γιατί. Μαθαίνει όμως ότι το κράτος είναι πανίσχυρο κι αυτός, ο ανθρωπάκος, ανίσχυρος. Στη φωτογραφία ο Όρσον Ουέλλες στη μεταφορά της "Δίκης" στον κινηματογράφο.

Ο Κ. θέλει να δουλέψει σαν χωρομέτρης σε έναν επαρχιακό πύργο. Ωστόσο δεν του επιτρέπεται η είσοδος, μπορεί απλά να μείνει στο γειτονικό χωρίο. Γιατί άραγε οι χωριανοί τρέμουν τόσο τον κύριο του πύργου, αφού δεν τους έχει κάνει κανένα κακό; Ένα βιβλίο για την ψυχολογία του τρόμου. Η φωτογραφία από μεταφορά του έργου στο θέατρο (Deutsches Theater).

Την εποχή του Κάφκα η Πράγα ήταν σημαντικό πνευματικό κέντρο της Ευρώπης. Γύρω στο 1900 ήταν η σπουδαιότερη πόλη της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και κέντρο της γερμανικής και τσεχικής λογοτεχνίας. Πολλοί συγγραφείς ήξεραν, όπως και ο Κάφκα, και τσεχικά και γερμανικά. Η πόλη και οι άνθρωποί της επηρέασαν τον πεζογράφο ψυχικά και διανοητικά.

Χέρμαν Κάφκα (1852-1931), ένας πατέρας ισχυρός, επιβλητικός, γεμάτος αυτοπεποίθηση, χασάπης το επάγγελμα. Η επιθυμία του διαταγή. Στο περίφημο "Γράμμα στον πατέρα" (1919) ο νεαρός Κάφκα σημειώνει: "Εγώ λεπτός, αδύναμος, καχεκτικός, εσύ δυνατός, ψηλός, τετράγωνος". Αλλά ο γιος ανθίσταται. Και μετατρέπει στη λογοτεχνία τους ισχυρούς άνδρες σε καρικατούρες.

Στη Βοημία εθνικιστές προκαλούν κάθε τόσο αντισημιτικά έκτροπα. Έτσι ακόμα και πολλοί μετριοπαθείς Εβραίοι, όπως ο Φραντς Κάφκα, στηρίζουν την ιδέα του Τέοντορ Χερτσλ για την ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη. Λόγοι υγείας δεν του επιτρέπουν να ταξιδέψει ο ίδιος στην Παλαιστίνη. Ωστόσο μαθαίνει εβραϊκά ένα χρόνο πριν πεθάνει.

Καλοκαιρινά απομεσήμερα στο Μολδάβα, νύχτες στα καφενεία της Πράγας. Με τον φίλο του Φραντς Βέρφελ (1890-1945) ο Κάφκα περνά συχνά πολλές ώρες μαζί. Είναι συνομήλικοι, αλλά ο Βέρφελ κιόλας ένας επιτυχημένος λογοτέχνης. "Τον μισώ", γράφει κάπου ο Κάφκα, "είναι υγιής, νέος, πλούσιος, εγώ σε όλα διαφορετικός". Και όμως, θα παραμείνουν φίλοι.

Το καλοκαίρι του 1900 ο Κάφκα είναι συνεπαρμένος από τα γραπτά του Νίτσε: "Όταν μέσα απ΄αυτή τη στάχτη ξεπηδάει η φλόγα, καυτή και πύρινη, κι εσύ την κοιτάς, τότε..." Τότε τί; Τότε ο Κάφκα αδυνατεί πια να γράψει ο ίδιος, τόσο τον εντυπωσιάζει ο Νίτσε. Η αλαζονεία της εκκλησίας και του κράτους, η αρτηριοσκληρωτική πνευματική ηγεσία, αυτά θα γίνουν τα θέματα και του Κάφκα τελικά.

"Σχεδόν σπασμένη μύτη. Ξανθό, κάπως στημένο, άχαρο μαλλί, δυνατό πιγούνι." Έτσι περιγράφει ο Κάφκα το 1912 τη Φελίτσε Μπάουερ, λίγο μετά την πρώτη τους συνάντηση. Κι όμως τον γοητεύει. Θα ανταλλάξουν 500 επιστολές. Θα αρραβωνιαστούν δυο φορές, δυο φορές ο Κάφκα ακυρώνει το γάμο. Η Φελίτσε μεταναστεύει στις ΗΠΑ, μακριά από τον συγγραφέα που είχε κατακτήσει την καρδιά της για μια πενταετία.

Στα νεανικά του χρόνια ο Ζέρεν Κίργκεγκορ (1813-1855) βιώνει το θάνατο πολλών μελών της οικογένειάς του. Οι εμπειρίες αυτές επηρεάζουν καθοριστικά τη φιλοσοφία του. Ο Φ. Κάφκα μένει εντυπωσιασμένος: «Όπως το είχα διαισθανθεί» γράφει το 1913, «η περίπτωσή του είναι, παρά τις σημαντικές διαφορές, παρόμοια με τη δική μου».

Το Εγώ είναι αδύναμο. Ούτε τα του οίκου του δεν μπορεί καλά-καλά να τακτοποιήσει. "Ο Φρόιντ γράφει πράγματα ανήκουστα", σημείωνε ο Κάφκα το 1912. Τα συμπεράσματα του Αυστριακού ψυχιάτρου εντυπωσίαζαν τον Κάφκα, αλλά αρκούσαν για τη θεραπεία των ανθρώπων; "Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε το παραμικρό αποτέλεσμα."

Ο εκδότης Κουρτ Βολφ ανακάλυπτε τα νέα ταλέντα της εποχής του. Αλλά με τον Κάφκα είχε δυσκολίες. Το 1912 εξέδωσε το πρώτο πεζογράφημά του σε 800 αντίτυπα. "Πουλήθηκαν έντεκα βιβλία", σημείωνε ο Κάφκα λίγες εβδομάδες μετά την κυκλοφορία του βιβλίου. "Τα δέκα τα αγόρασα ο ίδιος. Αναρωτιέμαι ποιος έχει το ενδέκατο".

Ο Κάφκα δεν είχε αυτοπεποίθηση. Ο φίλος του Μαξ Μπροντ (1884-1968) προσπαθούσε να τον ενθαρρύνει. Αυτός όμως το 1924, τη χρονιά του θανάτου του, άφησε εντολή να καούν όλα του τα χειρόγραφα. Ο Μαξ Μπροντ πήρε την απόφαση να μην τηρήσει τη διαθήκη και να εκδώσει όλα τα βιβλία του Κάφκα. Διέσωσε έτσι ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του 20ού αιώνα.

Ο ιστορικός Σαούλ Φριντλέντερ αναγνώρισε στο πεπρωμένο του Κάφκα τη δική του ιστορία. Ο Κάφκα είχε σπουδάσει στο ίδιο πανεπιστήμιο με τον πατέρα του Φριντλέντερ. Οι αδελφές του Κάφκα είχαν χάσει τη ζωή τους όπως και οι γονείς του Φριντλέντερ στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έτσι ο Φριντλέντερ ανέτρεξε στην εποχή πριν από το Ολοκαύτωμα και έγραψε μια από τις καλύτερες βιογραφίες του Κάφκα.