«Σοβιετικό κατάλοιπο» η ξενοφοβία στην αν. Ευρώπη

Όπως εξηγεί σε συνέντευξή της προς τη Deutsche Welle η Γιουλιάνα Ροτ, καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Λούντβιχ-Μαξιμίλιαν του Μονάχου:

«Ο όρος ‘ανατολική Ευρώπη’ είναι ένα δημιούργημα με βαρυσήμαντη ιστορία. Επινοήθηκε στη δυτική Ευρώπη τον 18ο αιώνα και εξαρχής συνδέθηκε με μια εικόνα του διαφορετικού, ξένου και στάσιμου. Η εικόνα αυτή έχει αλλάξει ελάχιστα μέχρι σήμερα. Στην πραγματικότητα όμως οι κοινωνίες που περιλαμβάνει αυτός ο όρος έχουν ελάχιστα κοινά. (…) Τα κοινά τους μετρούν ελάχιστο χρόνο ζωής και απορρέουν κυρίως από τον αναγκαστικό μανδύα του σοβιετικού συστήματος και των πολιτικών και πνευματικών του προεκτάσεων. Μια από αυτές τις συνέπειες είναι η εντεινόμενη ξενοφοβία».

Η εντεινόμενη αυτή ξενοφοβία που παρατηρείται σήμερα στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, σύμφωνα με την ειδικό, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εποχή της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.

«Οι κοινωνίες αυτές ήταν αποκομμένες από τον έξω κόσμο, εξαιρετικά στάσιμες ενώ υπήρχαν ελάχιστες επαφές με τον έξω κόσμο, ούτε καν με τους ‘αδελφούς λαούς’. Τα βλέμματα ήταν στραμμένα αποκλειστικά στο εσωτερικό και ίδιον. Οι ξένοι δεν έπαιζαν ποτέ ρόλο. Ακόμη και επαφές με ξένους φοιτητές από την Αφρική και τη Λατινική Αμερική δεν επιτρέπονταν. Ο όρος ‘διεθνής’ ήταν άγνωστη έννοια».

«Εμείς και οι άλλοι»

Όπως επισημαίνει η Γιουλιάνα Ροτ, οι βαθιές τομές που επέφερε η πτώση του σοβιετικού καθεστώτος προκάλεσαν τεράστια ανασφάλεια.

«Προτεραιότητα των ανθρώπων ήταν να διοχετεύουν όλη τους την ενέργεια στην αντιμετώπιση των καταστάσεων της καθημερινότητας, χωρίς να υπάρχουν πολλά περιθώρια για να διευρύνουν τους ορίζοντές τους. Στην αναζήτηση αυτή μιας νέας ταυτότητας έγινε μεγάλη προσπάθεια διαχωρισμού από τους άλλους, ενός διαχωρισμού εν είδει ‘εμείς και οι άλλοι’. Στις χώρες της Βαλτικής ήθελαν να διαφοροποιηθούν από τους Ρώσους, στη Σλοβακία από τους Ούγγρους, στη Ρουμανία από τους Ρομά κτλ. Στο μεγαλύτερο μέρος αυτών των κοινωνιών λοιπόν υπήρχε πάντοτε ένας κρυφός εθνικισμός. Οι δε προσφυγικές ροές οδήγησαν τώρα σε επανενεργοποίηση και εμβάθυνσή του».

Σύμφωνα με την καθηγήτρια, με αφορμή την προσφυγική κρίση το θέμα «ξενοφοβία στην ανατολική Ευρώπη» επανήλθε τελευταία στο προσκήνιο, αναβιώνοντας όμως παράλληλα και τα γνωστά στερεότυπα για την Ανατολική Ευρώπη.

«Υπάρχει όμως μια ισχυρή στροφή προς την ξενοφοβία σε όλη την Ευρώπη. Πού ακριβώς έγκειται η ιδιαιτερότητα της ξενοφοβίας στην ανατολική Ευρώπη; Ο φόβος έναντι του ξένου είναι κάτι εν γένει ανθρώπινο. Μια υποκειμενική συναισθηματική αντίδραση στο άγνωστο, απρόσμενο και απειλητικό. (…) Ο τρόπος διαχείρισής της βέβαια διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία. Γενικότερα θα λέγαμε ότι στις ‘παλιές’ ευρωπαϊκές δημοκρατίες η ξενοφοβία δημιουργεί αρνητικούς συνειρμούς και τελεί υπό πολιτικό έλεγχο ενώ στις ‘νέες’ δημοκρατίες το φαινόμενο δεν βρέθηκε ποτέ υπό πολιτικό και κοινωνικό έλεγχο».

Οι δε πολιτικοί των χωρών της ανατολικής Ευρώπης έχουν ένα εξαιρετικά δύσκολο έργο σήμερα καθώς καλούνται να διαχειριστούν τις ιδιαίτερα εύθραυστες αυτές ισορροπίες: «Αφενός να λάβουν υπόψη το κοινό αίσθημα και τους ψηφοφόρους τους που στο μεγαλύτερο μέρος τους απορρίπτουν τους ξένους. Παράλληλα πρέπει να ικανοποιήσουν και τις εσωτερικές συμμαχίες τους. Αφετέρου έχουν την υποχρέωση να τηρούν τις κοινές ευρωπαϊκές αποφάσεις».

Αλεξάντερ Αντρέεφ / Κώστας Συμεωνίδης