Μαντάροντας την Ιλιάδα

Στο ποίημά του «Η μεγάλη θεά» ο Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ φαντάζεται μια ρυτιδιασμένη γριά, σκυμμένη πάνω απ’ το σπασμένο ξύλινο αυγό της, με την άκρη μιας κλωστής ανάμεσα στα χείλια της, να μαντάρει και να μπαλώνει, νύχτα μέρα, χωρίς τελειωμό τους όλο και νέους πόντους, τις όλο και καινούργιες τρύπες του κόσμου. Κάπως έτσι φανταστήκαμε κι εμείς την καθηγήτρια ινδοευρωπαϊκής γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ Εύα Τίχι, σκυμμένη πάνω απ’ το κομπιούτερ της, με ανυπέρβλητη αφοσίωση και επιμονή από το 2008 μέχρι σήμερα. Το δικό της αντικείμενο είναι η Ιλιάδα του Ομήρου. Κι όλο μαντάρει κι όλο μπαλώνει τους ομηρικούς στίχους για να οδηγηθεί σε ένα αποτέλεσμα. Μέχρι σήμερα έχει μαντάρει τις επτά ραψωδίες του έπους, της απομένουν άλλες δεκαεπτά, με τον ίδιο ρυθμό δηλαδή άλλα δώδεκα χρόνια.

Εξάμετρα και δεκαπεντασύλλαβοι

Το ερώτημα που απασχολεί την Εύα Τίχι είναι ένα από τα κλασσικά προβλήματα της ομηρικής έρευνας. Ήταν ο Όμηρος ο μυθικός ίσως συγγραφέας μια παμπάλαιας Ιλιάδας που εμπλουτίστηκε επί αιώνες από άλλους ή ήταν όντως ένας ποιητής του 8ου αιώνα που συνέθεσε το έπος ενσωματώνοντας στο έργο και μοτίβα παλιότερων αιώνων; Η Εύα Τίχι πιστεύει το δεύτερο και προσπαθεί να ξεδιαλύνει τα παλιότερα υλικά της Ιλιάδας από τα εντελώς πρωτότυπα του Ομήρου. Στηρίζεται στη θεωρία του Νορβηγού ελληνιστή Νιλς Μπεργκ που υποστήριξε ότι το μέτρο της Ιλιάδας, το δακτυλικό εξάμετρο, είναι μια πρωτοτυπία του Ομήρου και προσιδιάζει στη γλώσσα που μιλούσε ο ίδιος, την ιωνική διάλεκτο. Αλλά το δακτυλικό εξάμετρο δεν γεννήθηκε από το τίποτα, είχε προϋπάρξει ο αιολικός δεκαπεντασύλλαβος. Μιλώντας στο Uni'Wissen, το επιστημονικό περιοδικό του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ, η Εύα Τίχι εξηγείται: «Ο Όμηρος ή ένας πρόδρομός του υιοθέτησε παλιά ποιητικά κείμενα σε αιολικό δεκαπεντασύλλαβο μετατρέποντάς τα σε ιωνικά εξάμετρα.» Όπου λοιπόν στο έπος τα εξάμετρα μπορούν να διαβαστούν με μηδαμινές μετατροπές σαν δεκαπεντασύλλαβοι, τότε πρόκειται για υλικά προομηρικά, όπου δεν μπορούν να μετατραπούν είναι ομηρικό υλικό. «Έτσι το κείμενο γίνεται διάφανο σαν μια γυάλινη πλάκα πάνω από μια αρχαιολογική ανασκαφή, περπατάς πάνω της κι όμως βλέπεις όλα αυτά που βρίσκονται από κάτω.»

Το παλιό και το πρωτότυπο

Και πως μαντάρει τα εξάμετρα η Εύα Τίχι; Πότε κόβει μια συλλαβή από λέξεις που μοιάζουν τεχνητά επιμηκυμένες, πότε πετάει από το στίχο ένα σύνδεσμό ή μια αντωνυμία που δεν συμβάλλουν στο νόημα ή είναι συντακτικά τοποθετημένα σε λάθος θέση, πότε πάλι αντικαθιστά έναν ιωνικό τύπο με έναν παλιότερο. Αν ο στίχος δεν αντέχει την παραμικρή αλλαγή, τότε είναι ομηρικός και εξαρχής συντεθειμένος σε δακτυλικό εξάμετρο, αν με τις μικροαλλαγές θρυμματίζεται εύκολα σε δεκαπεντασύλλαβο, τότε είναι υιοθετημένος προομηρικός. Και πάει λέγοντας, στίχο το στίχο και ραψωδία τη ραψωδία. Το μέχρι στιγμής πόρισμα της Εύας Τίχι: επτά ραψωδίες έχει αναλύσει , από τις έξι οι μισές αποτελούνται από παλιούς στίχους σε ποσοστό μέχρι και 75%. Η δέκατη ραψωδία της Ιλιάδας αντίθετα περιλαμβάνει σχεδόν κατά 80% νέους στίχους, επιβεβαίωση μιας παλιάς υπόθεσης της κλασσικής φιλολογίας. Και η Εύα Τίχι συνεχίζει, και θα συνεχίσει για χρόνια ακόμα να μαντάρει και να μπαλώνει τους στίχους του αρχαίου ποιητή. Μια εντελώς διαφορετική από την επίκαιρη, αλλά εξίσου εμμανής μ’ αυτήν, ενασχόληση με την Ελλάδα.

Σπύρος Μοσκόβου

Υπεύθ. σύνταξης: Δήμητρα Κυρανούδη