"Bosanskohercegovački islam" kao uzor za Evropu?

Politička i socijalna migracija nakon Drugog svjetskog rata dovela je do znatnog porasta broja muslimana u Evropi, bez obzira radi li se o "gastarbajterima" iz Turske, političkim izbjeglicama iz Irana ili Pakistana ili pak o doseljenicima iz bivših kolonija poput Alžira. Procjenjuje se da u međuvremenu samo u Njemačkoj živi više od četiri milijuna muslimana, što islam nakon katoličanstva i protestantizma čini trećom po rasprostranjenosti religijom u toj zemlji.

Dugi niz godina muslimane se međutim gotovo nije ni primjećivalo u javnom životu. Bili su to naprosto stranci u potrazi za poslom ili životom u slobodi. Ali teroristički napadi od 11. septembra 2001. su i u Evropi takoreći preko noći doveli do toga da je javnost postala svjesna prisutnosti islama na Starom kontinentu i relativno velikog broja muslimana koji tu žive. Ti ljudi nisu međutim doživljavani kao "evropski muslimani" već prije kao strano tijelo unutar evropske kršćanske i demokratske tradicije. Iz tog osjećaja je pokrenuta rasprava o spojivosti islama i demokracije i krenulo se u potragu za nekim "europskim islamom". Da li bi tzv. "bosanski islam", odnosno "bosanskohercegovački islam" mogao biti model za čitavu Evropu – odgovor na to pitanje pokušala je pronaći međunarodna konferencija islamologa i sociologa religije održana 18. i 19. novembra u Stuttgartu.

Iskustvo života u sekularnoj državi

Izazov radikalnog islamizma je u prvi plan nametnuo pitanje odnosa islama i sekularne države odnosno islama i demokracije. Upravo tu je za Evropu zanimljiva bosanskohercegovačka tradicija islama, smatra Armina Omerika, islamologinja sa Univerziteta u Bochumu i sudionica u radu Islamske konferencije u Njemačkoj: "Prije svega je važno iskustvo prakticiranja, njegovanja i razvoja islama kao vjere, kao religijske prakse i kao učenja u sekularnom okruženju."

Na Zapadu se pod islamom prije svega shvaća njegov oblik kakav se razvio u pojedinim arapskim zemljama gdje je islam državna religija a zakonodavstvo je šerijatsko. To je za evropsku demokratsku tradiciju, koja religioznost smatra privatnim izborom i naglašava načelnu razdvojenost države i crkve, ne samo strano shvaćanje već i praksa koja se doživljava kao prijetnja. Bosanskohercegovačko iskustvo pokazuje međutim da postoje i drugi oblici islama.

Institucionalizacija islama u BiH

Drugi Evropi zanimljiv fenomen je institucionalizacija islama u posljednjih 130 godina u Bosni i Hercegovini, napominje Armina Omerika: "Ta institucionalizacija je svoj oblik našla u Islamskoj zajednici kao organizaciji koja je suštinski demokratična, koja funkcionira prema principu izbora, ali koja usprkos tome ima jednu određenu hijerarhiju i ima vjerodostojnike koji se smatraju zvaničnim reprezentantima islama."

To odgovara evropskom iskustvu organizacije kršćanskih crkvi, bilo katoličke bilo protestanskih, jednako kao i želji da predstavnici države dobiju kompetentne sugovornike koji predstavljaju zajednicu muslimana u nekoj zemlji. Iz te perspektive gledano je bh. iskustvo islama svakako zanimljivo, posebno onima koji muslimane u Evropi žele koliko je to god moguće "bezbolno" integrirati u postojeće strukture.

Raznolikost islamskih tradicija

Temeljno je pitanje međutim da li je nekakav "evropski islam" uopće moguć i potreban? Po mišljenju Kerema Öktema, docenta na Centru za evropske studije na univerzitetu u Oxfordu, već je i samo postavljanje tog pitanja pogrešno. "Glavni je problem u temeljnoj pretpostravci, a to je da je islam u Evropi nešto strano, nešto što dolazi izvan Evrope, i što sada treba 'udomaćiti', 'evropeizirati', 'nacionalizirati', napominje Öktem.

To je međutim pogrešno, smatra ovaj znanstvenik turskog porijekla i njemačkog državljanstva koji radi u Velikoj Britaniji, jer islam je u Evropi već odavno, već stoljećima. I već dugo postoji tradicija zajedničkog suživota – ne samo u BiH već i u Turskoj, Albaniji, Makedoniji, Bugarskoj i drugim zemljama. Istovremeno se međutim tu radi o vrlo različitim oblicima islamske tradicije, i to treba uvažavati, smatra Öktem. "Problem je u tome da se islam u Evropi javlja u svojoj raznovrsnosti, tu se ne radi o jednoj islamskoj zajednici u Evropi, već o desecima različitih nacionalnih, lingvističkih ili kulturnih grupa. Tu nije moguće pronaći jedan jedinstveni model za sve te grupe. Raznolikost je velika, i s time se treba suočiti", naglašava Kerem Öktem.

Pozitivan impuls

Otuda nije realno očekivati da bi jedna tradicija islama, recimo bosanskohercegovačka, mogla biti preuzeta kao jedinstvena za Evropu, uvjeren je i Samuel Behloul (Belul), docent na teološkom falultetu u švicarskom gradu Lucernu: "Mi ćemo od države do države imati različite modele. Ja ne mogu zamisliti da bismo za 50 godina mogli imati nekakav EU-islam. Mi možemo govoriti o različitim oblicima islama na prostoru zapadne Evrope."

Ipak to ne znači da su razmišljanja o evropskom islamu i o bh. islamskoj tradiciji kao mogućem uzoru sasvim deplasirana, dodaje profesor sarajevskog univerziteta Šaćir Filandra. Jedan od najzapaženijih zagovornika tog "evropskog islama" je sadašnji reisu-l-ulema Mustafa ef. Cerić koji u inozemstvu ne propušta priliku da ukaže na to kako islam i muslimani itekako mogu i živjeti i angažirati se u sekularnoj državi i demokratskom društvu. Taj Cerićev angažman je u osnovi pozitivan, smatra Filandra.

"Ako posmatramo tržište ideja koje dolaze iz islamskog svijeta, pozitivnih i negativnih, i koje nastoje da svaka od njih predstavi islam u cjelini, onda se to što nudi dr. Mustafa Cerić nameće kao ideja i projekat koji je za Evropu vjerovatno najprihvatljiviji i njoj najbliži, zato što i dolazi od jednog eminentnog Evropljanina budući da su Bošnjaci evropski narod. Ta ideja koju on promovira i te vrijednosti koje on naglašava imaju veći demokratski kapacitet od ideja koje, recimo, možete naći u današnjoj sekularnoj Turskoj, a da ne govorimo o drugim konkurentnim modelima kao što su iranski, saudijski, koji su apsolutno neprihvatljivi ovom području."

Autor: Zoran Arbutina

Odgovorna urednica: Marina Martinović