Izraelska opera we Wrocławiu. "Lady Gaga lat 20-tych"

Bohaterka pierwszej opery to starsza poetka mieszkająca w biedzie i samotności, w świecie swoich fantazji i swojej sztuki. Bohaterka drugiej to młoda dziewczyna, która próbuje zgłębić tragiczną historię swoich rodziców i rodzinne tajemnice. Dwa pokolenia i dwa rozdziały historii kultury Izraela to temat dwóch współczesnych oper kameralnych, których polska prapremiera odbyła się w czwartek (1.12.2016) we wrocławskiej synagodze "Pod białym bocianem".

Tytułową bohaterką "Else" jest kultowa niemiecko-izraelska poetka epoki ekspresjonizmu Else Lasker–Schüler (1869-1945). Poświęcona jej opera wyszła spod pióra Josefa Tala (1910-2008), uważanego za ojca izraelskiej muzyki XX wieku. Język muzyczny "Else" jest atonalny, bogaty w chropawe, pełne niepokoju współbrzmienia . Druga opera kameralna pt. "Rozmowa z kamieniem" to dzieło urodzonej w 1954 izraelskiej kompozytorki Elli Milch-Scheriff. Pod względem języka muzycznego trudno wyobrazić sobie większy kontrast. "Rozmowa z kamieniem" aż kipi od czarujących rytmów tanga i bluesa.

Ta sama kultura pamięci

Pomimo tego kontrastu jest coś, co łączy oba te dzieła. Starsza pani, która sens życia odnajduje tylko w swojej poezji i młoda dziewczyna, która swoim poszukiwaniu prawdy nie znajduje odpowiedzi na dręczące ją pytania, opowiadają w gruncie rzeczy podobną historię – uważa śpiewaczka Shira Patchornik. – Starsze pokolenie przeżyło wielką tragedię. Wszyscy, którzy przyszli po nich, do dzisiaj zmagają się z jej konsekwencjami.  Dla Izraelczyków obie te opery uosabiają tę samą kulturę pamięci. Łącząc je przemawiamy do każdego człowieka – tłumaczy artystka, która śpiewa obie główne role w tych operach.

Także w inscenizacji polsko-niemieckiego reżysera Bruno Bergera-Gorskiego obie opery stapiają się w jedno wielkie dzieło.

Bohaterka pierwszej opery była kimś na kształt Lady Gaga Republiki Weimarskiej, Niemiec lat dwudziestych i początku trzydziestych XX wieku. Lasker–Schüler była kreatywną skandalistką, malowała, rysowała, pisała ekspresjonistyczne i surrealistyczne wiersze, bawiła się mężczyznami, miała nieślubnego syna, angażowała się przeciwko prześladowaniu osób orientacji homoseksualnej w Niemczech i na rzecz pojednania między Żydami i Arabami. Także po jej emigracji do Palestyny w 1933 roku kontynuowała swoją twórczość artystyczną stając się wielką poetką niemieckiej moderny.

Dwie opery, podobne motywy

W scenie z "Else" bohaterka pcha wózek wypełniony rupieciami w otoczeniu stosów białej odzieży, Wygląda na zwariowaną. W drugiej operze "Rozmowa z kamieniem" widać takie same stosy białej odzieży. Towarzyszy im tym razem projekcja rzeźby Daniela Spoerri'ego przedstawiającej tancerza symbolizującego śmierć. Bohaterka chce wniknąć w kamień mądrości, aby dzięki niemu wszystko zrozumieć. Pytania dziewczyny zadawane są po hebrajsku. Odpowiedzi kamienia są po polsku. Dialog ten uzupełniany jest przez dwa chóry żeńskie i poetycki komentarz.

Opera ma związek z biografią kompozytorki. Rodzice Elli Milch-Scheriff przeżyli horror niemieckiej okupacji, ale musieli opuścić Polskę w 1946 r. z powodu antysemickich nastrojów.  Przez całe późniejsze życie milczeli na ten temat. Dopiero z dziennika ojca kompozytorka dowiedziała się, co było powodem ich wyjazdu z Polski. "Po raz pierwszy komponowałam do polskiego tekstu łącząc go z moim właściwym językiem ojczystym, hebrajskim" – napisała kompozytorka w komentarzu do swojej opery.

Trudny temat

Także dla mieszkającego w Wiedniu reżysera Bruno Bergera-Gorskiego inscenizacja obu oper zawiera w wątki osobiste. Jego ojciec pochodził z Polski. Nawiązują do tego teksty Wisławy Szymborskiej wyświetlane na ekranie, podkreślające metafizyczny wymiar akcji opery. Chodzi tu o niemożność zrozumienia natury i wszechświata przez człowieka. Fiasko komunikacji to także centralne przesłanie "Elsy".

Dla prowadzącego orkiestrę brytyjskiego dyrygenta Hilary Griffithsa obsada głównych ról w tych dwóch operach przez tę samą młodą śpiewaczkę nie jest niekonsekwentna. – Else w wieku 70 lat czuła się jakby miała 17. Ten, kto dożyje tego wieku wie, że świat uczuć się nie zmienia. Stąd siła sztuki jest uniwersalna. Umożliwia ona nam przeżywanie wspomnień i historii innych ludzi. To bardzo ważne – twierdzi Griffiths.

Rick Fulcker / Bartosz Dudek