Патрони и клиенти: лицето на политичката поддршка

Една од негативните појави која добива недоволно внимание од страна на набљудувачките мисии кои ги следат изборните процеси во земјите од Западен Балкан, но и од домашните медиуми, е клиентелистички мотивираното гласање. Иако недоволно присутно во набљудувачките извештаи, ваквото гласање претставува „јавна тајна“ во секое од општествата во регионот. Често познат меѓу македонските граѓани како „купување на гласови“, или „партиска книшка за вработување“, клиентелизмот значително влијае на изборните резултати, но и претставува отскочна даска за понатамошно зацврстување на една низа негативни појави чии заеднички именител е злоупотреба на јавните добра. Преполната јавна администрација за која што често слушаме во Македонија, селективно постапување на државните органи кои одлучуваат и спроведуваат санкции противречно од еден случај во друг и злоупотребите при распределба на јавните средства (на пример, тендерите и земјоделските субвенции) се само дел од феномените кои ни покажуваат дека клиентелистичката машинерија е значително присутна.

Иако индикациите дека клиентелистичкото гласање навистина се случува се многубројни, набљудувачките мисии типично се фокусираат на нерегуларностите поврзани со изборниот период. Тука влегуваат само краткорочните поткупи на гласачите кои партиите ги прават во последен момент, но не и партиски-организираните вработувања и бројните услуги, грантови и тендери кои се дистрибуираат по партиски диктат вон изборните циклуси. Ова не значи дека краткорочните поткупи се помалку значајни, но тие претставуаат само еден аспект од проблемите при организацијата на демократските избори во општествата од Западен Балкан. Следствено, националите институции и политички елити чувствуваат најголем притисок во врска со изборниот процес да организираат „мирен изборен ден“, при тоа занемарувајќи ги појавите кои се случуваат вон изборниот циклус, а кои влијаат на истиот. Денес, политичката поддршка во Западен Балкан може без двоумење да се опише како значително клиентелистичка, а делувањето на политичките партии како патронско - ситуација која ги поткопува принципите на демократската политика. 

Претходни колумни од авторот: 

- Етноцентричен маѓепсан круг и новата влада: како во првите 100 дена?

- Лажни митови за опасноста од двојазичноста

 

Еволуција на клиентелизмот и на нашето разбирање на истиот

Во минатото, општествената наука се осврнуваше на политичкиот клиентелизам како на појава карактеристична за посиромашните слоеви од општеството, кои, во недостиг на основни материјални добра прифаќаат да го разменат својот глас за низок паричен или материјален надоместок. Следствено, на клиентелизмот се гледаше како на изолиран феномен со ограничено влијание врз целокупниот демократски развој и дополнително, како на феномен кој исчезнува како последица на индустријализацијата и економскиот развој. Овие предвидувања се покажаа како погрешни: феноменот на клиентелизмот „мутираше“ и порасна во едно од основните правила на изборната игра во некои од општествата кои во 1990-тите иницраа процеси на транзиција кон демократско политичко уредување. Нееднаквиот и ограничен пристап до јавните услуги и узурпацијата на општествените добра од страна на општествените и политичките елити ги доведоа граѓаните во ситуација да бараат „кратенки“ до добрата и услугите кои на хартија треба да се јавно достапни. Политичките партии, од своја страна, го искористија овој контекст и побрзаа да ги остварат желбите на граѓаните во замена за политичка поддршка. Во 2010-тите на клиентелизмот веќе не се гледа како на феномен карактеристичен за изолирани општествени слоеви - граѓаните знаат дека некои добра се добиваат полесно преку партиската рута, а политичарите се свесни дека еден од најефективните начини за изградба на поддршка е исполнувањето на личните желби на гласачите. Денес, се наоѓаме во „маѓепсан круг“ од кој е навистина тешко да се излезе.   

Клиентелизмот е граден од две страни

Неодамна, проектот „ИНФОРМ“ публикуваше извештај кој статистички потврди дека во секоја од земјите на Западен Балкан „барателите на услуги“ од политичките партии формираат значаен дел од клиентелистичките гласови. Под „баратели на услуги“ ги подразбираме оние индивидуи/гласачи кои целат да обезбедат лична придобивка преку политичките партии, при тоа заобиколувајќи ги формално пропишаните институционални канали и правила. Теренското истражување на „ИНФОРМ“, спроведено на национални репрезентативни примероци во Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Македонија, Србија и Црна Гора обезбеди податоци за распостранетоста на „барателите на услуги“, но и за степенот на клиентелизам во споменатите општества. Прво, граѓаните беа прашани дали некогаш се обиделе да издејствуваат услуга од политичките партии и второ, дали некогаш добиле понуда составена од пари или услуги, а притоа била побарана гласачка поддршка. Статистичките пресметки покажаа дека „барањето на услуги“ значително ја зголемува веројатноста за клиентелизам во секое од општествата од Западен Балкан: во Македонија, на пример, „барателите на услуги“ имаат шест пати поголеми шанси да добијат „непристојна понуда“ од политичка партија отколку оние кои никогаш не се обиделе да побараат услуга од политичките партии.

Овие наоди откриваат една карактеристика на клиентелизмот за која што можеби и не сме доволно свесни. Во општествата од Западен Балкан понекогаш претерано се верува дека политичките елити се екслузивно одговорни за развојот на клиентелистичките односи. Попрецизен опис би бил дека и двете страни - и елитите и граѓаните - носат одредена одговорност (иако се чини дека мерата е различна). На крајот на денот, клиентелистичкиот однос е сепак доброволен и бара одредено ниво на согласност и акција и од двете страни.

Морални дилеми за потенцијалните клиенти

Постојат две екстремни ситуации кога граѓаните се обраќаат со барања за услуги, помош и привилегии до политичките партии. Во првата крајност, граѓаните бараат помош од партиите во моментите кога се „притиснати до ѕид“ поради неефикасноста и/или пристрасноста на институтциите (на пример, при заглавеност во болничките лавиринти, при пристрасно постапување на државните органи, или при неможност да се „заврши работа“ на шалтерите). Во втората крајност, граѓаните ги користат политичките партии и нивното влијание до институциите на јавната власт за да издејствуваат подигнување на индивидуалната или семејната благосостојба, или севкупно, за напредок на статусот во општеството. Очигледниот проблем кој се јавува меѓу овие две мотивации е дека, во пракса, многу е тешко да се повлече јасна линија меѓу „бркањето на врски“ за остварување на правата кои следуваат а се загрозени од силата на приликите и „бркањето на врски“ за лично напредување, односно остварување на корист и привилегии кои не следуваат автоматски. Овие две активности содржат драматично различна морална тежина, но, извесно е дека и двете претставуваат извори од каде протекуваат клиентелистичките пракси. Политичките партии се покажуваат неспособни да одолеат на барањата на граѓаните и тежнеат тесноградо да ја капитализираат дадената услуга, односно да побараат глас(-ови) за возврат. Следствено, барањата за услуги насочени кон партиите, без разлика од кои причини се мотивирани, секогаш ќе претставуваат ризик за клиентелизам и тоа е нешто што отвара крупни морални дилеми за граѓаните кои ќе почуствуваат дека можат да завршат некоја работа потпирајќи се на „врска“ во политичка партија.     

Македонија на чело по бројот на „баратели на услуги“

Во Македонија „ИНФОРМ“ забележа еден дополнителен интересен тренд – додека македонските испитаници во најмал број пријавија клиентелистичко искуство во анкетата (одговор на прашањето: „Дали некогаш ви биле понудени пари или услуги во замена на вашиот глас на избори?“, 7.4%), во исто време македонските испитаници, најмногу од сите земји од Западниот Балкан, пријавија дека некогаш се обратиле на политичките партии (нивните официјални лица и активисти) со барање за услуги и помош (14%). Ова ја прави земјата лидер во регионот по однос на бројот на „баратели на услуги“, околност која во иднина би можела да придонесе за понатамошно зацврстување на политичкиот клиентелизам. Компаративно големиот број на „баратели на услуги“ отвара широко поле за политичките партии да го искористат трендот и преку истиот да капитализираат гласачка и поширока политичка поддршка.

Бројот на клиенти според „ИНФОРМ“ можеби изгледа низок, но…

Во претходниот пасус намерно го користев изразот „пријавени клиентелистички искуства“ за да потенцирам дека е многу веројатно дека добиената бројка е можеби и прескромна. Клиентелизмот, сепак, е непожелна општествена пракса и поради тоа ја следам претпоставката дека одреден дел испитаници во истражувањето на „ИНФОРМ“ иако искусиле клиентелистички притисок не се охрабриле да го пријават во анкетата. Тоа што можеме да го тврдиме со одредено ниво на сигурност е дека оние испитаници кои пријавиле таков притисок навистина го искусиле. Земете го тој навидум мал процент од 7.4% граѓани во Македонија кои пријавиле клиентелистичко искуство и проектирајте го на лицата запишани во избирачкиот список и ќе добиете бројка од повеќе од 130.000 гласачи кои биле притиснати кон клентелизам. Таа бројка не е занемарлива – на последните парламентарни избори во Македонија разликата меѓу двете најголеми партии изнесуваше помалку од 20.000 гласа. Такви услови – како на изборите во декември 2016 – покажуваат дека клиентелизмот може да има значителна улога во конечните изборни резултати, па оттаму и мотивацијата на политичките партии да го практикуваат. Ова не би требало да се прочита како аргумент дека клиентелизмот е единствениот извор на поддршка за политичките партии: не би смееле да ја исклучиме можноста дека некои гласачи гласаат за политички партии и врз база на нивните идеолошки позиции и програми, тренд карактеристичен за развиените демократии кон кои се стремиме.

Наместо заклучок, би сакал одново да повторам дека има причина да гледаме на клиентелизмот како на појава градена истовремено и од клиентите (граѓаните), а не како на појава која ексклузивно е моделирана од патроните (партиите). Оваа констатација само ја истакнува комплексноста на овој негативен феномен и алармира дека нашата битка со истиот нема да биде нималку едноставна. Тоа што е сигурно е дека потребно ќе биде многу повеќе од законски измени или промена на елитите на власт за да се стави крај на „маѓепсаниот круг“ на клиентелизмот. Без сериозно раскрстување со клиентелистичките пракси (вклучително и на ниво на секојдневниот живот) не би можеле да очекуваме дека ќе се придвижиме кон идеалот за праведно општество. Оваа констатација е релевантна за Македонија, но и за другите општества од регионот на Западен Балкан.

Целосниот извештај на проектот „ИНФОРМ: Намалување на јазот помеѓу формалните и неформалните институции на Балканот“, во кој партнер од Македонија е Институтот за демократија, посветен на неформалните стратегии на политичките партии во Западен Балкан може да се прочита тука (достапен само на англиски јазик).

Јован Близнаковски е член на Институтот за демократија „Социетас цивилис“ Скопје. Колумната е во рамки на соработката на Институтот за демократија и Дојче веле.