۹۰ سالگی میکیس تئودوراکیس، "صدای مردم یونان"

روز ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۵ مصادف است با نودمین سالگرد تولد میکیس تئودوراکیس، آهنگساز برجسته یونانی. او نه تنها خالق تحولات زیادی در عرصه موسیقی بوده و آثاری فراموش‌نشدنی چون "زوربا" را آفرید، بلکه در صحنه‌ی سیاسی نیز سخت فعال بوده است. تئودراکیس در ایران نیز نامی آشناست و به‌ویژه در بین دانشجویان و روشنفکران در آستانه‌ی انقلاب اسلامی بسیار محبوب بود.

تئودوراکیس در روز ۲۹ ژوئیه سال ۱۹۲۵ در جزیره چیوس در یونان به دنیا آمد. او با دیدن فیلمی درباره بتهوون عاشق موسیقی شد. خودش در این باره گفته است: «فیلم را در کنار پدرم دیدم. پدرم به خاطر کار عازم آتن بود. چنان مجذوب شده بودم که از پدرم خواهش کردم هرچه در آتن درباره موسیقی پیدا می‌کند برایم بیاورد. به این ترتیب بود که آشنایی من با موسیقی آغاز شد.»

او نوجوان بود که به جنبش مقاومت علیه فاشیسم پیوست. به زندان افتاد و شکنجه شد. پس از جنگ، در سال ۱۹۴۷ باز به عنوان کمونیست دستگیر شد. پس از آزادی در اواسط دهه ۵۰ میلادی با شوری تمام به موسیقی روی آورد. این آهنگساز برجسته موسیقی را در کنسرواتوار آتن آموخت، اما نبوغ او بعدها آشکار شد.

تئودوراکیس در آستانه دهه ۶۰ میلادی به سراغ ریشه‌های موسیقی یونانی رفت و به سبک "رمبتیکو" که ترکیبی از موسیقی فولکلور یونان و موسیقی دوران عثمانی است، دل بست. در این دوره بود که موسیقی خاص خودش، "آوازهای میکیس" را آفرید که اغلب طنینی حزن‌انگیز داشت و قلب یونانیان را تسخیر کرد. بسیاری از آنان این آثار را "جادویی" می‌نامند و می‌گویند که هنگام شنیدن آن‌ها همواره موی بر تن‌شان سیخ می‌شود.

تئودوراکیس با خلق موسیقى متن فیلم "زورباى یونانى" با بازی درخشان آنتونی کوئین (تصویر) به شهرت جهانى رسید. جهانیان، یونان گذشته‌های دور را می‌شناختند، اما با چهره‌ی انسان معاصر یونانی کمتر آشنا بودند. "زوربا" تصویری فراموش‌نشدنی از یک یونانی معاصر ارائه کرد، آن هم بدان هنگام که یونان برای دستیابی به آزادی به حمایت جهانی نیاز داشت. "زوربا" از همان زمان برای یونانیان به یک سرود ملی مخفی شباهت یافت.

اگر چه در آن زمان بسیاری‌ تئودوراکیس را بیش از همه آفریننده آثار فولکلور می‌دانستند، اما باید گفت که طیف آثار این موسیقیدان یونانى بسیار گسترده است. تئودوراکیس افزون بر ترانه‌های بومی و مردمی سمفونی‌ها، اوراتوریوها و همچنین اپراهاى زیادى خلق کرده است.

نام تئودوراکیس سمبل بعدى تازه در موسیقى یونان محسوب می‌شود که در آن عناصر موسیقى این کشور با عناصر موسیقایى شعر پیوند خورده‌اند. خود او می‌گوید: «تمایز بین موسیقى جدى و موسیقى به اصطلاح سبک براى من قابل قبول نیست. به نظر من موسیقى یا خوب است یا بد. من خود به ترانه اهمیت زیادى می‌دهم و معتقدم که ترانه‌اى خوب از یک اثر سمفونى کم‌ارزش‌تر نیست.» تئودوراکیس در کنار ماریا فارانتوری، خواننده معروف یونان.

پیش از تئودوراکیس هیچ کس این جرات و شهامت را به خرج نداد که موسیقى فولکلور یونان، یعنى در واقع موسیقى اقشار پایین و محروم جامعه و همچنین ساز بازوکى و خوانندهاى موسیقى به اصطلاح مردمى را در کنار یک ارکستر سمفونى قرار بدهد. او آثار زیادى بر اساس موسیقى فولکلور و اشعار شاعران صاحبنام یونان و جهان از جمله، یانیس ریتسوس، پابلو نرودا و ایاکووس کامپانیلیس آفرید. تئودوراکیس به همراه پسرش در سال ۱۹۶۸.

در جریان دیکتاتورى نظامى در یونان در سال‌هاى ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۴ تئودوراکیس بار دیگر دستگیر شد و مورد شکنجه قرار گرفت. او از سال ۱۹۷۰ تبعید در پاریس را برگزید و در دوران تبعیدش حدود ۱۰۰۰ کنسرت در سراسر جهان برگزار کرد و به نماد مبارزه در راه آزادى و حقوق بشر بدل شد. "این موسیقى در یونان ممنوع است" عنوان برچسبى بود روى صفحه‌هاى موسیقى تئودوراکیس که در اروپا در آغاز سال‌هاى دهه هفتاد میلادى فروخته مى‌شد.

تئودوراکیس پس از استقرار مجدد دمکراسى در یونان در سال ۱۹۷۴ به میهن خود بازگشت و به عنوان نماینده کمونیست‌ها وارد عرصه فعالیت‌هاى سیاسى شد. اما او هیچگاه کمونیستى جزم‌گرا نبود و همواره مواضع و آرمان‌هاى خود را آشکارا بیان مى‌کرد. بعدها، مدتی در کابینه محافظه‌کاران وزیر بود و سپس به حزب سوسیالیست پیوست.

تئودوراکیس بارها خط مشى سیاسى خود را تغییر داد، اما همواره با گروه‌هایى همراه شد که در راه برقرارى عدالت مبارزه می‌کنند. او علیرغم این تلاش‌ها هیچگاه خود را یک سیاستمدار حرفه‌اى نمی‌دانسته و معتقد است: «یک سیاستمدار خوب نباید همیشه حقیقت را به زبان بیاورد و به اخلاقیات پایبند باشد، او باید تملق مردم را بگوید. از این رو من همیشه با به کار رفتن لفظ سیاستمدار در مورد خودم مخالفت کرده‌ام.»

زمانى که در پایان سال‌هاى دهه ۸۰ میلادى اختلاف یونان و ترکیه بالا گرفت، تئودوراکیس به همراه زولفو لیوانلى (چپ)، موسیقیدان و فعال سیاسى ترک، "انجمن صلح یونان و ترکیه" را با هدف پیشبرد گفت‌وگو میان دو کشور بنیان گذاشت. آنها با اجراى کنسرت‌هاى مشترک باعث تحرک اکثریت خاموش یونانیان و ترک‌ها در راه صلح شدند. این دو هنرمند در نزد افکار عمومى نمادهایى هستند براى دوستى دو کشور.

براى تئودوراکیس موسیقى همواره پیوندى ناگسستنى با سیاست داشته است. جایزه موسیقی یونسکو از جمله جوایز مهمی است که در کارنامه افتخارات او به ثبت رسیده است. دلیل اهداى این جایزه به تئودوراکیس تلاش‌هاى او براى نزدیکى ملت‌ها به یکدیگر و نیز تلاش در راه صلح عنوان شد.

پرتره‌های تئودوراکیس که با دستان گشوده ارکستر، خواننده و گاه حتی شنوندگان کنسرت‌هایش را به اوج آسمان موسیقی می‌برد، سبب شده که رسانه‌های یونان گاه تئودوراکیس را به عقاب تشبیه کنند؛ "عقابی" که حال ۹۰ سال از عمر پر فراز و نشیبش می‌گذرد. تصویر: تئودوراکیس در حال رهبری در کنسرتی در سوئیس (سال ۱۹۷۵).