یونسکو، ایران و میراث فرهنگی جهان
۱۳۸۴ آبان ۲۵, چهارشنبهاز مجموع ۷۸۸ اثر تاریخی و طبیعی که در فهرست میراث جهانی ثبت شده، هفت اثر به ایران تعلق دارد. از این هفت اثر یکی ارگ بم بود که بر اثر زلزله ویران شد، دو منطقه در معرض آسیب قرار دارند و بیم آن میرود یکی دیگر از آنها کمتر از سه ماه دیگر به عنوان میراث فرهنگی درخطر ثبت شود.
کنوانسیون یونسکو برای حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان سال ۱۹۷۳ امضاء شد و امروز با ۱۷۸ کشور یکی از وسیعترین و فراگیرترین توافقنامههای بینالمللی است. یونسکو هر سال برای تصمیمگیری در مورد تقاضاهای جدید و بررسی موقعیت آثار ثبت شده تشکیل جلسه میدهد. این کمیته از نمایندگان ۲۱ کشور و به وسیلهی مجمع عمومی انتخاب میشود که دو سوم آنها برای شش سال و بقیه برای دو سال در این کمیته عضو هستند. این کمیته در آخرین نشست خود که تیرماه امسال در شهر دوربان آفریقای جنوبی برگزار شد در کنار رسیدگی به ۴۲ تقاضای جدید به بررسی موقعیت آثار ثبت شدهی در خطر پرداخت.
یکی از میراث جهانی ایران میدان نقش جهان اصفهان است که چند سالی است پروندهی آن در نشستهای کمیتهی میراث یونسکو بررسی میشود و در سه نشست پیاپی دلیل هشدار این کمیته به ایران بوده است. بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند با ساختن برج جهان نما حریم منظر این محوطهی تاریخی شکسته خواهد شد.
برج جهان نما مجموعهای است که در ۷۶۰ متری میدان قرار دارد و ۹۰ درصد کارهای ساختمانی آن به پایان رسیده. این عمارت ۷۸۰۰ مترمربع زیربنا،۱۲ طبقه و ۴۸ متر ارتفاع دارد و مجموعهای از هتل، سینما، موزه، دفتر اداری و مرکز تجاری را در برخواهد داشت. کمیتهی میراث یونسکو در نشست امسال خود ۱۱ بهمن ماه را فرصت نهایی برای تهیهی برنامهی زمانبندی شدهای برای کاهش ارتفاع این برج اعلام کرده است.
به گفتهی محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور «در صورتی که ایران تا تاریخ در نظر گرفته شده اقدامی را انجام نداده باشد و گزارشی را به مرکز میراث جهانی ارائه ندهد. میدان نقش جهان اصفهان (امام) به شکل اتوماتیک در فهرست میراث در خطر جای خواهد گرفت.»
مطابق نظر کارشناسان کمیتهی میراث، برج جهاننما بایستی از سمت ضلع شرقی(جنب میدان دروازه دولت) تا ۱۲متر و از سمت ضلع غربی تا ۲۴ متر کاهش داده شود. جالب اینجاست که این کمیته برای ترغیب ایرانیان به کاهش ارتفاع این بنا حاضر است امتیازات منحصر به فردی نیز به ایران اهداء کند. به گفتهی سفیر ایران در یونسکو، احمد جلالی، «در این مصوبه کمیته میراث جهانی اعلام کرده در صورت انجام اقدام مناسب از سوی دولت ایران، این کمیته از پیوستن محور فرهنگی و تاریخی شهر اصفهان شامل مسجد جامع، پلهای تاریخی، زاینده رود و خیابان چهارباغ به پرونده میدان نقش جهان که در شرایط معمولی برای ثبت هر کدام باید پرونده ای مجزا ارائه شود، حمایت می کند.»
مدیر کل یونسکو، كوچيرو ماتسورا، در آخرین سفرش به ایران، فروردین ۸۴، یونسکو را «بسیار نگران وضعیت میدان نقش جهان» اعلام کرده بود. در مورد کاهش ارتفاع این برج میان مسئولان سازمان میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان و دیگر طرفهای درگیر، مذاکراتی در جریان است که طبق آخرین اخبار طرفین از روند آن رضایت دارند و به حل این بحران خوشبیناند.
در آخرین نشست یونسکو همچنین به تقاضایی از ایران رسیدگی شد و بنای گنبد سلطانیه، واقع در ۳۰ کیلومتری زنجان، با اکثریت آرا، به عنوان هفتمین اثر از میراث فرهنگی ایرانیان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. تخت جمشید، پاسارگاد، تخت سلیمان، معبد چغازنبیل و منظر طبیعی تاریخی بم از دیگر آثار ایران در این مجموعه هستند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان دو اثر از این مجموعه، پاسارگارد و معبد چغازنبیل، به دلیل «طرحهای عمرانی» و کاوش نفت آسیب میبینند یا لااقل در خطر هستند.
ثبت یک مکان در مجموعه میراث بشری موقعیتی است که هم برای آن مکان و هم برای کشور دارندهی آن، بهویژه از جنبهی جهانگردی، بسیار پر اهمیت است. یونسکو مخارج و امکانات مرمت آثار ثبت شده را برعهده میگیرد و در کنار بودجه و امکاناتی که به این کار اختصاص میدهد در معرفی و شناساندن این آثار نیز میکوشد.
زیگورات چغازنبیل، در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شوش، معبدی است خشتی با بیش از سه هزار سال قدمت که از دوران ایلامیان بر جا مانده است. این معبد که هر ضلع سطح مربع زیرین آن بیش از صد متر طول دارد بزرگترین معبد خشتی به جا مانده در جهان است که مهمترین عبادتگاه ایلامیان محسوب میشده. ظاهرا شرکت ملی نفت بدون اطلاع سازمان میراث فرهنگی در نزدیکی این معبد مشغول کاوش نفت است و برای شناسایی پستی بلندی زمین و منابع زیرزمینی اقدام به لرزهنگاری از طریق حفر چاه و انفجار آنها میکند.
در این ارتباط روز نهم آبان سعيد محمدپور، مسئول حقوقى سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى خوزستان به میراث خبر گفته است: «سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى طى نامه اى به نمايندههاى استان و دبيركميته ملى يونسكو، خواستار مساعدت اين مجموعهها در جلوگيرى از حفاريهاى شركت ملى نفت ايران در كنار چغازنبيل شد.»
در این نامه آمده «مديريت امور اكتشاف مستقر در وزارت نفت به مديريت مهندس محدث، اقدام به نصب مواد منفجره در فاصله ۳۰۰ مترى محوطه باستانى چغازنبيل به منظور انجام عمليات اكتشاف نفت نموده است كه در صورت انجام اين عمليات خسارات و لطمات غيرقابل جبرانى به اين اثر منحصربفرد ملى و بين المللى وارد ميشود.» البته مسئولان شرکت ملی نفت که فعلا فعالیتهای خود را متوقف کردهاند، معترضند که سازمانهای مسئول بهرغم درخواستهای مکرر این شرکت در تعیین حریم معبد چغازنبیل کوتاهی کردهاند.
دیگر محوطهای که مدتی است موجب نگرانی علاقمندان و کارشناسان میراث فرهنگی است، محوطهی پاسارگاد و دره تنگه بلاغی است. گفته میشود در این تنگه که در ۴ کیلومتری محوطه پاسارگاد قرار دارد بیش از ۱۳۰ اثر باستانی شناسایی شده و بر اثر آبگیری سد سیوند بخش بزرگی از آن زیر آب خواهد رفت. مجریان طرح ساختن سد در آخرین اعلام نظرها ی خود آبگیری این سد را که قبلا برای بهمن ماه برنامهریزی شده بود، موکول به تایید سازمان میراث فرهنگی کردهاند.
در این منطقه کاوشگران و باستانشاسان هفت کشور به سرعت در حال کارند تا پیش از آبگیری بخشی از این اثار را به جای دیگری منتقل و بخش دیگری را شناسایی و ثبت کنند.
دربارهی احتمال آسیب دیدن مقبرهی کورش بر اثر افزایش رطوبت منطقه نیز نظرهای ضد و نقیضی اظهار شده است. در حالی که برخی از کارشناسان، (مانند محمد حسن طالبيان، مدير محوطه ها و پايگاه هاى پژوهشى تخت جمشيد، پاسارگاد و چعازنبيل) صدمه دیدن این بنا بر اثر رطوبت را در دراز مدت قطعی میدانند کسان دیگری از جمله محمد بهشتى رييس سابق ميراث فرهنگى [در گفتگو با خبرگزاری میراث فرهنگی، ۲۴ شهریور] اعتقاد دارند «موضوع غرق شدن پاسارگاد در سد سيوند از جمله موضوعاتى است كه ابزار مناقشات سياسى قرار گرفته است يعنى اشخاصى كه به هر شكل مشكلى با جمهورى اسلامى دارند، سعى مى كنند تا از اين طريق به اهداف سياسى خود جامه عمل بپوشانند.»
تخت جمشید، نقش جهان و معبد چغازنبیل هر سه با هم و در سال ۱۳۵۷ به عنوان میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیدهاند. این در حالی است که، جز در اینگونه موارد استثنایی، هر کشور میتواند سالی تنها یک اثر را برای ثبت معرفی کند. ایران در ربع قرن گذشته در این زمینه بسیار کمکار بوده و تنها در چند سال اخیر محوطههایی را برای ثبت به یونسکو معرفی کرده است.
یونسکو سازمان فرهنگی، علمی و آموزشی ملل متحد، ۴ نوامبر (۱۳ آبان) سال ۱۹۴۶ پایهگذاری شده و مرکزش در پاریس است. یونسکو فراگیرترین نهاد فرهنگی بینالمللی است.
بهزاد کشمیریپور، گزارشگر صدای آلمان در تهران