نمايشگاهی از نمايشگاه‌ها
۱۳۸۴ مهر ۲۸, پنجشنبه
برجسته‌ترين نمايشگاه هنری جهان، پنجاه‌ساله شد. انتظار مى‌رود حدود ۶۰۰ هزار نفر تا آخر ماه نوامبر سال جارى، از غرفه‌های گوناگون اين نمايشگاه ديدار كنند. از زمان تاسيس نمايشگاه دوكومنتا Documenta در سال ۱۹۵۵، هر سه تا پنج سال يك بار اين نمايشگاه عظيم در شهر كاسل Kassel در ايالت هِسِن Hessen آلمان برگزار ميشود. اين دوازدهمين نمايشگاه دوكومِنتا است كه به افتخار پنجاه سالگيش به تاريخچه‌ی خود نمايشگاه اختصاص داده شده است: نمايشگاهی از نمايشگاه‌های گذشته، كه هركدام به يك موضوع خاص هنرى اختصاص داشت، از نقاشی‌های مدرن گرفته، تا يادبودهای هنری كه در زمان ديكتاتوری نازيها ممنوع بودند.
تا سال ۲۰۰۲ ميلادى، نمايشگاه دوكومنتا را اروپاييان طرح‌ريزی مى‌كردند و به مورد اجرا مى‌گذاشتند. اما در نمايشگاه پيشين، برای نخستين بار يك غيراروپايی مسؤوليت مديريت و تعيين موضوعهای هنری را در اين مؤسسه عهده‌دار شد، مسؤول جديد آقای اُكووی اِنوِزور Okwui Enwezor بود كه اهل نيجِريِه و مقيم نيويورك New York است. انوزور موضوع اصلی نمايشگاه را ”پيام سياسی در آثار هنرى“، تعيين كرد. بدين ترتيب بازديدكننده، حين تماشای هر اثر هنرى، مى‌توانست از خود هنرمند يا ديگران بپرسد كه اثر به نمايش گذاشته شده، چه پيامی دربرداشته است. در آن سال برای نخستين بار، هنر برای هنر، جای خود را به هنر و اثر سياسی و اجتماعی داد. در اين ميان جالب است بدانيم كه از ايران نيز چند هنرمند در آن نمايشگاه به طور فعال شركت كردند، از جمله خانم شيرين نشاط نقاش معروف.
همان‌طور كه اشاره كرديم، تاسيس و تشكيل دوكومنتا به سال ۱۹۵۵ ميلادی برمى‌گردد. در آن زمان آرنولد بودِه Arnold Bode نقاش و استاد دانشگاه در رشته‌ی هنر، بر آن شد كه آثار برجسته‌ای از هنر قرن بيستم جهان را در شهر كاسل به نمايش گذارد و بدين ترتيب براى بارى ديگر پس از جنگ دوم جهانى، تبادل نظرى هنری ميان آلمان و جهان، برپا سازد. پروفِسور بوده برای اين كار موزه‌ی ويران‌شده‌ی فريدريسيانوم Fridericianum را برگزيد و آثار به اصطلاح كلاسيك مدِرن آلمان را به نمايش گذاشت، آثاری كه توسط نازيها انگ بى‌ريشگی و انحطاط خورده بودند. هيچكس در آن زمان انتظار نداشت كه ۱۳۰ هزار ديداركننده به نمايشگاه بيايند و از جمله از آثار پال كلِه Klee Paul, اوسكار اشلِمِر Oskar Schlemmer و ماكس بِكمان Max Beckmann ديدن كنند. توفيق دومين نمايشگاه دوكومِنتا در سال ۱۹۵۹ آنچنان بود كه دست‌اندركاران از آن زمان به بعد، قرار گذاشتند دست‌كم هر ۵ سال يك بار اين نمايشگاه عظيم هنری را برگزار كنند.
سه سال پيش كه يازدهمين نمايشگاه هنری دوكومِنتا با دستور كار كاملا متفاوت و جديد برگزار شد، آثار ۱۱۶ هنرمند يا گروه هنری به معرض نمايش گذاشته شدند. اغلب اين آثار مختص اين نمايشگاه خلق و تهيه شده بودند. افزون بر اين، برخی از هنرمندان از نقاط گوناگون جهان، آثار متعددی به اين نمايشگاه آورده بودند كه بخشی از آنها در خود محل به پايان رسيدند. بدين ترتيب دوكومِنتا تنها يك نمايشگاه نيست بلكه در عين حال آتِليه و كارگاه نقاشی و گاهی نيز دفتر بحث و فحص هنرى، و زمانی حتی صحنه‌ی عرضه‌ی هنر هنرمند نيز هست. در اين نمايشگاه در كنار عرضه‌ی تصاوير نقاشى شده، قطعات تئاتری و كنسِرتی نيز برگزار مى‌شوند. گاه حتی هنرمندان با تشريك مساعی با تماشاگران، اثر خود را عرضه و درباره‌ی آن بحث و گفتگو مىكنند. يك صفحه‌ی مخصوص نيز از طريق اينترنت www.documenta.de به معرفی رشته های هنری شركت‌كننده در نمايشگاه مى‌پردازد.
بارى. اين بار در نمايشگاه چه خبر است؟
طبيعی است كه وقتی موضوع نمايشگاه، خود نمايشگاه و تاريخ آن باشد، نمى‌توان به همه‌ی سويه‌ها و فرازهای نمايشگاه پرداخت و بايد به چند موضوع بسنده كرد. امسال دست‌اندركاران نمايشگاه، كار خود را روی پنج بخش متمركز كرده بودند: نخست بخش بايگانی كه فقط مروری بر گذشته نمايشگاه نيست بلكه ميتوان آن را نگاهی بر هنر پنجاه سال گذشته جهان ناميد. در اين بخش در محل نمايشگاه، يازده غرفه به هركدام از نمايشگاه های پيشين اختصاص داده شده، كه در آنها آثار نمايشگران گذشته، به صورت فيلم، عكس يا خود تابلوها ديده ميشوند. تمام كوشش دست‌اندركاران اين است كه به جای نگاه باستان‌شناسانه به گذشته، با پيشينه‌ی خود برخوردی انتقادی داشته و برای بهترسازی آينده كاری كرده باشند. نمايشگاهی كه تا كنون آثار بيش از ۲۰۰۰ نمايشگر را در عمر پنجاه ساله‌اش معرفی كرده است. برای نمونه مى‌توان به صورتی زنده و روشن دوكومنتای سال ۱۹۵۹ يعنی سال طراحی يا دوكومتای سال ۱۹۷۲ يعنی فيلم هنری را با آثار آن سالها مشاهده و بررسى كرد.
در بخش تاريخ هنر نيز برجستگی‌های نمايشگاه‌های پيشين نشان داده مى‌شوند با اين تفاوت كه در اين غرفه، تماشاگر مى‌تواند با برخی از هنرمندان پيشين گفتگو كند يا فيلمهايی كه به زمانها و نمايشگاه‌های مشخصی مربوط اند را ببيند. در بخش سوم، به خود محل نمايشگاه كه مكان ديدار بسياری از بزرگان هنر بوده، توجه شده است. شهر كاسل با تمام موزه ها و نمايشگاه های خود، معرف اين بخش است و ديداركننده مى‌تواند بيشتر با مكان و محل نمايشگاه آشنايی پيدا كند.
بخش چهارم، ويژه فيلم تعيين شده است. در اين بخش به جز فيلمهايی كه تاريخ نمايشگاه را پيش چشم تماشاگر مى‌آورند، فيلمهايی هم مى‌بينيم كه در زمان خود نقطه عطفی در تاريخ معاصر سينما بوده‌اند. در بخش علمی نمايشگاه، كتابهايی كه تا كنون در رابطه با اين پديده‌ی عظيم هنری منتشر شده‌اند، بيشتر معرفی مى‌شوند و ديداركننده مى‌تواند در نشستهای تخصصى، تاريخ نمايشگاه و برجستگی‌های هنر در پنجاه سال گذشته را مرور كند. گفتنی است كه تاريخچه نمايشگاه دوكومنتا در يك كتاب دو جلدی به قلم هنرشناسان و دانشمندان اين رشته چاپ و منتشر شده كه در غرفه علمی عرضه ميشود. در اين كتابها نيز برخوردی انتقادآميز به نمايشگاه مى‌بينيم و كوشش نويسندگانی كه مشتاقانه در پی طرح‌ريزی و برگزاری هرچه بهتر نمايشگاه بعدی هستند.
اما كمتر نمايشگاهی را مى‌توان يافت كه برگزار شود و انتقادی به آن نكنند. منتقدان اين نمايشگاه جای هنرمندان اروپای شرقی را در دوازدهمين دوكومِنتا خالی مى‌بينند. علاوه بر اين اظهار مىكنند كه اغلب هنرمدان آفريقايی شركت كننده، در نيويورك اقامت دارند و نه در زادگاه خود. سر انجام عده‌ای به اين مطلب اشاره مىكنند كه چرا بسياری از شركت كنندگان، سن‌شان بالای شصت سال است چون اين دسته اند كه اغلب در اين نمايشگاه شركت مىكنند و جای جوانان را اشغال مى‌نمايند.