غیبت ایران در «روز جهانی کتاب و حق مولف»
۱۳۸۹ اردیبهشت ۲, پنجشنبهبیست و سوم آوریل مصادف است با سالروز مرگ میگوئل سروانتس خالق رمان دنکیشوت، و تولد نمایشنامهنویس و شاعر انگلیسی ویلیام شکسپیر. سابقهی جشن گرفتن این روز در اسپانیا به حدود نود سال پیش باز میگردد. در منطقه خودمختار کاتالونیا که مرکز آن شهر بارسلوناست، ۲۳ آوریل به نام یکی از قدیسان مسیحی، سن جورج، شناخته میشد. مردم این روز را جشن میگرفتند و به هم گل رز هدیه میدادند.
نویسنده به جای قدیس، کتاب جایگزین گل رز
مصادف بودن روز سن جورج با سالروزدرگذشت نویسندهی دن کیشوت، عدهای را در اسپانیا به این فکر انداخت که جای قدیس را به سروانتس بدهند و کتاب را جایگزین گل رز کنند. سنت هدیه دادن گل البته هنوز پابرجاست، اما از اوایل دههی بیست میلادی کتابخوانی و خرید کتاب محور اصلی جشنها و برنامههای این روز در کاتالونیا شد.
یونسکو در سال ۱۹۹۵ روز جشن کتاب اسپانیاییها را به عنوان روز جهانی کتاب و حق مولف به کشورهای عضو پیشنهاد کرد. از آن زمان بسیاری از کشورها در این روز برنامههای متنوعی برای تشویق شهروندان به کتابخوانی برگزار میکنند. به جز برنامههایی که به این مناسبت در سطح ملی در نظر گرفته شده، برنامههای دیگری نیز برگزار میشود که جنبه بینالمللی دارند. دنکیشوتخوانی همزمان یکی از این برنامههاست که به صورت ویدئو کنفرانس در چند شهر آمریکا، استرالیا، اروپا، آفریقا و آسیا برگزار میشود. امسال قاهره و بیروت در این برنامه شرکت دارند.
انتخاب پایتخت کتاب جهان
از ابتدای هزارهی سوم، به ابتکار یونسکو هر سال یکی از شهرهای جهان به عنوان «پایتخت کتاب» برگزیده میشود تا مرکز برنامههای روز ۲۳ آوریل باشد. نخستین شهر همانگونه که انتظار میرفت مادرید پایتخت اسپانیا بود که محل درگذشت سروانتس است و هر سال جایزهی ادبی مهمی به نام او در آنجا اهدا میشود. این عنوان در سالهای بعد از جمله نصیب شهرهایی چون دهلینو، مونترال و آمستردام شد. از آنجا که قصد معرفی پایتختهای کتاب ترویج کتابخوانی و تقدیر از تمام فعالیتهای این حوزه است، شهرهای کوچکتر نیز به این عنوان برگزیده شدهاند؛ بیروت و بوگوتا از این جملهاند.
عنوان پایتخت کتاب در سال ۲۰۱۰ به مرکز اسلوونی، لیوبلیانا، تعلق گرفت. انتخاب شهرهایی به این عنوان از میان کاندیداها و با توجه به معیارهای خاصی صورت میگیرد. میزان کتابخوانی، وضعیت کتابخانهها، زیرساختهای نشر کتاب و شرایط ناشران از جمله معیارهای یونسکو به شمار میروند. این نهاد همچنین قصد دارد که شهرهای انتخاب شده از مناطق مختلف جهان باشند. همین مبنا باعث شد که مسئولان ایرانی نیز تا کنون چند بار تهران را نامزد معرفی شدن به عنوان پایتخت کتاب جهان کنند. تازهترین نمونه به اسفند ماه سال ۱۳۸۷ بازمیگردد.
مسئلهای به نام "کپیرایت"
سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران ابتدای سال میلادی گذشته اعلام کرد مدارک لازم را برای نامزدی تهران به عنوان پایتخت کتاب آماده کرده تا به یونسکو تحویل دهد. مطابق خبرهای منتشر شده از سوی یونسکو انتخاب نهایی پایتخت کتاب برای سال ۲۰۱۰ از میان شهرهایی از کشورهای مکزیک، روسیه، پرتقال، لیتوانی، اتریش و نیوزلند انجام شده. عدم حضور نام ایران در میان نامزدان میتواند دلیلهای مختلفی داشته باشد.
به جز وضعیت نامناسب کتابخانهها و کتابخوانی در ایران، وجود سانسور و محدودیتهایی که بر نشر کتاب اعمال میشود از موانعی است که انتخاب تهران را به عنوان پایتخت کتاب دشوار میکند. مشکل مهمتر میتواند نپیوستن جمهوری اسلامی به پیمان جهانی حمایت از حقوق مولفان (کپیرایت) باشد. بسیاری از کتابهایی که در ایران ترجمه و منتشر میشوند بدون رعایت حقوق مولف و ناشر اصلی وارد بازار شدهاند. روز ۲۳ آوریل به عمد روز کتاب و حقوق مولف نامگذاری شده تا بر اهمیت پایبندی به کپی رایت تاکید شده باشد. یکی از معضلات موجود در جمهوری اسلامی، اصرار حکومت بر سانسور کتاب است. قانون کپیرایت دست و پای مسئولان را در اعمال سیاستهایی که بر حذف و محدودیت استوار شدهاند، میبندد.
توصیههای دبیرکل یونسکو
اهمیتی که یونسکو برای رعایت حقوق مولفان قائل است در پیام سال ۲۰۱۰ ایرینا بوکووا، دبیرکل این نهاد نیز تبلور یافته. او با توجه به تغییراتی که در نشر کتاب ایجاد شده میگوید «در پرتو پدید آمدن شکلهای جدیدی از كتاب، تغییر طراحی كتابها و شیوههای متفاوت تولید و دسترسی به محتوای كتابها، باید در نظر داشت كه در صورت رعایت نكردن حق مؤلف، هیچ توسعهای در زمینه كتاب ممكن نخواهد بود.» به گزارش ایبنا، بوکووا در پیام خود تاکید میکند «اهمیت این مسأله در زمانی كه پدیده دیجیتالی شدن بیش از پیش، كتابها را در معرض استفاده غیر قانونی قرار داده است، بیشتر جلوه میكند.»
دبیرکل یونسکو به سیاستمداران، تصمیمگیران، مربیان، آموزگاران و به طور کلی به جامعه مدنی توصیه میکند «بار دیگر راههای مؤثر ترویج کتاب به عنوان یگانه ابزار بدون جایگزین برای كسب علم و دانش را بررسی كنند.» بوکووا میگوید «آزادی خواندن، یادگیری، دسترسی به فرهنگهای نا آشنا و یافتههای پژوهشی، بدون تردید از حقوق بنیادین بشر است.» او به همین علت از کسانی که روز کتاب را گرامی میدارند میخواهد «به یاد داشته باشیم كه هنوز ۷۵۹ میلیون نفر در سراسر جهان از نعمت خواندن و نوشتن محروماند و بدانیم كه دو سوم این تعداد را زنان تشكیل میدهند.»
بهزاد کشمیریپور
تحریریه: فرید وحیدی