شعرهای هرمان هسه؛ «رمانتیسم آبرومندانه»
۱۳۸۸ آبان ۸, جمعه
از شش دهه‌ی پیش که انتشار ترجمه‌های فارسی نوشته‌های هرمان هسه به فارسی آغاز شد، تقریبا تمام آثار داستانی او در ایران منتشر شده است. در ایران هرمان هسه را بیشتر با داستان‌هایش می‌شناسند. کارهای دیگر او ازجمله، شعرها، نقدها و نقاشی‌های این نویسنده کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
سال‌هاست تب خواندن آثار این نویسنده آلمانی در وطن‌اش تا حدودی فروکش کرده، اما در برخی دیگر از کشورها، چون ایران، هرمان هسه همچنان از آشناترین نام‌های ادبیات معاصر آلمانی‌زبان است. کتاب‌هایی در باره‌ی هرمان هسه و ترجمه‌های تازه‌ای از نوشته‌های او که در سال‌های اخیر در ایران منتشر شده، گواه این تفاوت است.
از شناخت‌نامه هسه تا شعرهایش
جدیدترین کتابی که از هسه به فارسی منتشر شده، مجموعه‌ایست از شعرهای او که زیر عنوان «پرسه زدن در مه» با ترجمه رضا نجفی به بازار آمد. این کتاب قرار بود اردیبهشت ۸۸، در نمایشگاه کتاب تهران رونمایی شود، اما این کار چند ماهی به تعویق افتاد. نجفی سال گذشته نیز «شناختی از هرمان هسه» را منتشر کرد که به بازخوانی تفسیری و انتقادی آثار نویسنده می‌پردازد.
شعرهای هسه در مجموعه‌ای دو زبانه تنظیم شده. مترجم در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته برخی از و.یژگی‌های شعر هسه را تشریح می‌کند و به جایگاه و اهمیت آنها در کار نویسنده می‌پردازد. تاکنون بیش از صد عنوان کتاب از هرمان هسه به فارسی منتشر شده است. برخی از این کتاب ترجمه‌های مکرر از آثار مشهور او هستند. از "سیذارتا" دست کم پنج ترجمه مختلف به فارسی وجود دارد. ترجمه پرویز داریوش از این کتاب (چاپ اول ۱۳۴۰) که یکی از قدیمی‌ترین آنهاست، بیش از ده بار به چاپ رسیده است.
ترجمه‌هایی از زبان واسطه
رضا نجفی در مقدمه "پرسه زدن در مه" می‌نویسد: «در ایران، به استثنای دو سه مورد، آثار هسه به واسطه‌ی ترجمه‌های انگلیسی آثار به فارسی بازگردان شده‌اند و ناگفته پیداست که این شیوه ترجمه دست‌کم در مورد شعر معمولا ناموفق و حتا اسفبار بوده و خواهد بود.» نجفی این امر را مهمترین دلیل ترجمه نشدن شعرهای هسه به فارسی می‌خواند و کتاب تازه‌ی خود را نخستین برگردان این شعرها از زبان آلمانی معرفی می‌کند.
مترجم در مورد ضرورت ترجمه و انتشار شعرهای هسه به فارسی به دویچه‌وله می‌گوید: «در ایران هسه را به عنوان رمان نویس می‌شناسند و تلقی خاصی از او به عنوان شاعر در نزد اکثر خواننده‌ها وجود ندارد. اما می‌دانیم نخستین اثر چاپ شده هسه کتاب شعری بوده است و واپسین نوشته او نیز شعری ناتمام. از آن گذشته زبان شعری و نگاه تغزلی او بر آثار داستانی او نیز تأثیرگذار بوده است. به این ترتیب برای شناخت کلیت جهان ادبی هسه و نیز فهم تعزل‌گرایی او در آثار داستانی‌اش مراجعه به اشعار او نیز بی‌فایده نیست.»
ادامه سنت رمانتیسم آلمانی
بسیاری از منتقدان هرمان هسه را ادامه دهنده‌ی سنت ادبیات رمانتیکی آلمان در قرن بیستم می‌دانند. نخستین کتابی که از او به چاپ رسید مجموعه شعری به نام «ترانه‌های رمانتیکی» بود که در واپسین سال قرن نوزدهم انتشار یافت.
جنبه‌ی رمانتیکی نگاه و زبان این نویسنده همان ویژگی بارزی است که رضا نجفی از آن به عنوان «زبان شعری و نگاه تغزلی» هرمان هسه یاد می‌کند و در اغلب شعرهای "پرسه زدن در مه" به چشم می‌خورد؛ مثل شعری که «گل، درخت، پرنده» نام دارد.
گل، درخت، پرنده
در تهی، تنهایی
در انزوا می‌گدازی ای دل!
تو را سلام می‌گوید از کناره‌ی معاک
تیره گل درد.
شاخساران خویش را می‌گستراند
بلند درخت رنج
لابلای شاخه‌ها نغمه سرمی‌دهد
پرنده‌ی ابدیت.
گل درد خموش است،
واژه‌ای نمی‌یابد،
درخت قد می‌کشد تا به ابرها
و پرنده پیوسته ترانه سرمی‌دهد.
فروش ۱۲۰ میلیون کتاب هسه در یک سال
شعر و ادبیات مدرن آلمان در قرن بیستم رفته رفته پیوندهای خود را با ادبیات رمانتیکی قرن گذشته قطع کرد و از فرم‌های و قالب‌های تازه‌تر ادبی بهره گرفت. در کنار این ادبیات، به ویژه پس از جنگ دوم جهانی، آثار هرمان هسه به نظر عده‌ای از منتقدان به گذشته تعلق داشت و دورانش سپری شده بود. با این همه نوشته‌های او همواره خوانندگان فراوانی داشته و به نویسنده جایگاه یکی از پرخواننده‌ترین نویسندگان تاریخ ادبیات آلمانی‌زبان را داده است.
این وضعیت تا قرن بیست و یکم نیز ادامه یافته است. در سال ۲۰۰۵ میلادی کتاب‌های هسه در سراسر جهان به بیش از ۶۰ زبان و در تیراژ ۱۲۰ میلیون جلد منتشر شده. سهم کشورهای آلمانی‌زبان از این تیراژ ۲۵ میلیون جلد بوده است.
گفته می‌شود با در نظر داشتن سرانه مطالعه در برخی کشورهای آسیایی، نسبت استقبال از آثار هرمان هسه در این کشورها از آلمان بسیار بیشتر است. شاید یکی از دلایل این واقعیت نگاه هسه به "شرق" و علت دیگر ادامه‌ی رویکردهای رمانیتکی در این گونه کشورها باشد که تجربه دوران مدرن را تازه آغاز کرده‌اند.
"رمانتیسم هنوز نمرده"
رضا نجفی معتقد است: «بی‌شک اگر بعضی از منتقدان که هسه را صرفا نویسنده‌ای رمانتیک و احساساتی می‌شمارند، می‌توانستند آثار او را به زبان المانی بخوانند و با ساختار جهان شعری او آشنا شوند، بسی ارزش‌های ادبی والاتری را در آثارش می‌یافتند.»
مترجم فارسی شعرهای هرمان هسه در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «شعر معاصر آلمان به مانند شعر معاصر اغلب کشورها دغدغه‌ها و دلبستگی‌های فرمی مدرنی دارد. از این رو شاید اشعار هسه به گمان بسیاری از خوانندگانشان اشعار رمانتیک از مد افتاده‌ای تلقی شود. اما در نظر داشته باشیم که به رغم اسنوبیسم رایج روشنفکری که با دیده تحقیر به رمانتیسم می‌نگرد به گمان من رمانتیسم هنوز نمرده است و هرگز نیز نمی‌میرد. و مهم‌تر از آن اینکه به غیر از آثار رمانتیک میانمایه، آثار آبرومندانه‌ای در این مکتب نیز یافت می‌شود.که از آن جمله آثار و شعرهای هرمان هسه هستند.»
مجموعه‌ی دوزبانه "پرسه زدن در مه" را انتشارات هرمس منتشر کرده. به گفته‌ی مترجم اغلب شعرهای این مجموعه از کتاب «از درخت زندگی» هرمان هسه انتخاب شده و مبنای اصلی این انتخاب پسند و سلیقه‌ی شخصی او بوده است.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: شهرام احدی