سیاست خارجی ایران در سال ۹۴ و چالش بزرگ سال نو
۱۳۹۵ فروردین ۴, چهارشنبه
در سایه توافق هسته‌ای و اقدامات برای نشان دادن پای‌بندی به مفاد آن، به نظر می‌رسید که ایران می‌رود تا مناسبات خود را با اروپا و آمریکا از نو تعریف کند و به اتکای آن شاید به تعریفی دوستانه‌تر هم با کشورهای منطقه برسد. این امیدواری نیز قوت گرفت که ایران بتواند با ردای تعامل نقشی موثر در ثبات در منطقه بازی کند.
صحنه سیاسی خاورمیانه در سالی که گذشت بیشتر شبیه به گره‌ای کور بود. علیرغم پیروزی‌های این‌جا و آن‌جا علیه گروه موسوم به دولت اسلامی، اما جنگ و خونریزی در عراق، سوریه و یمن به هیچ‌رو کاهش نیافت.
خاورمیانه شاهد نزدیکی بیش از پیش اسرائيل به عربستان سعودی و ترکیه بود و دور شدن نسبی آمریکا از هرسه این‌ها به مثابه مهم‌ترین مراکز خصومت با ایران، با دلایل متفاوت اما مخرجی مشترک. توافق هسته‌ای با ایران که دولت اوباما آن را از بزرگ‌ترین پیروزی‌های کارنامه ریاست جمهوری خود به شمار می‌‌آرود، با مخالفت شدید اسرائیل روبرو شد. سفر اعتراض‌آمیز بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل به آمریکا بدون رضایت کاخ سفید، چرخشی آشکار در سیاست ایالات متحده بود که بعید است با پایان دوره ریاست جمهوری اوباما ادامه پیدا کند.
کوتاه آمدن آمریکا از سیاست سرنگونی بشار اسد و بی‌اعتنایی به خواست ترکیه برای حمایت نکردن از کردهای سوریه، ورود روسیه به شکل مستقیم به جنگ در سوریه و در سایه قرار گرفتن نسبی نقش ایران در این جنگ، همراه با تشدید تنش میان روسیه و ترکیه، مشخصه جغرافیای سیاسی سالی است که پشت سرگذاشتیم.
ایران به دنبال توافق هسته‌ای "دوستانی" به دست آورد ولی بجز در مورد ترکیه، موفق نشد در صفحه شطرنج خاورمیانه از شدت خصومت "دشمنانش" بکاهد.
درهای باز بر روی اروپا، دست رد به آمریکا
نیمه دوم سال ۹۴ دوره بده بستان‌های دوستانه ایران و اروپا بود. دولت روحانی تلاش موثری برای باز کردن درهای ایران بر روی سرمایههای خارجی کرد. سفرهای متعدد هیات‌های اروپایی به ایران و سفر متقابل حسن روحانی به ایتالیا و فرانسه، دستکم در سطح روابط اقتصادی قدم‌هایی به جلو بود. با این حال یک پای مهم توافق هسته‌ای و باز شدن گره‌هایی که این توافق باید به آن‌ها کمک می‌کرد، یعنی آمریکا بیرون این مدار ماند.
تلاش دولت اوباما و تمایل دولت روحانی به بهبود مناسبات با آمریکا، یا دستکم تنش‌زدایی در این زمینه، تحت تاثیر مناقشات درونی جناح‌های قدرت در ایران قرین موفقیت نشد. دو رخداد درست در ماه‌های پایانی سال گذشته بر سیاست خارجی ایران در منطقه و در رابطه با آمریکا سایه انداخت و تلاش‌های تیم روحانی برای نشان دادن چهره‌ای متعادل از جمهوری اسلامی را مخدوش کرد.
یکی رزمایش موشکی سپاه پاسداران در اسفندماه سال ۹۴ با نام "اقتدار ولایت" بود که همزمان در منطقه عمومی کویر قم و برخی نقاط دیگر کشور برگزار شد. موشک‌هایی از ارتفاعات البرز شرقی به سواحل مکران شلیک شدند، با وزنی معادل ۱۷ تن و بردی به گفته فرماندهان سپاه ۲ هزار کیلومتر. اما عبارتی که بر این موشک‌ها نوشته شده بود، «اسرائیل باید از صفحه روزگار محود شود»، وزن و برد سیاسی این موشک‌ها را چند برابر کرد و پیام منفی آن را نه تنها به اسرائیل که به سنای آمریکا و کاخ سفید نیز رساند.
بیشتر بخوانید:آمریکا موضوع آزمایش‌های موشکی ایران را به شورای امنیت می‌برد
جاش ارنست، سخنگوی کاخ سفید از احتمال تصویب تحریم‌های تازه علیه ایران در پی آزمایش‌های موشکی تهران سخن گفت. تلاش برای برخورد با ایران با مخالفت روسیه ناکام ماند، ولی نتوانست تاثیرات سیاسی آن را پاک کند. این آزمایش‌ها اگرچه به مثابه پاتک جناح تندرو در ایران به پیروزی انتخاباتی طرفداران دولت در اسفندماه نسبت داده شد، اما نتیجه کار یکی بود: تردید نسبت به سیاست درهای باز ایران.
در سالی که گذشت تلاش‌های محتاطانه دولت، برای عادی‌سازی میلیمتری مناسبات خود با آمریکا با مخالفت سرسختانه آیت‌الله خامنه‌ای عملا به گل نشست. تلاش آمریکا (مادام که باراک اوباما سکان سیاست خارجی آن را در دست دارد) برای این که نشان دهد برای نقش ایران در منطقه اهمیت قائل است، هنوز به جایی نرسیده است.
توافق هسته‌ای توانست به یک تنش طولانی میان ایران و جامعه جهانی پایان دهد و چشم‌انداز مناسبات سیاسی و در وهله اول اقتصادی را با اروپا تاحدودی باز کند. با این حال سرمایه جایی نمی‌خوابد که زیرش آب برود. در غرب این نظر طرفداران بسیاری دارد که مادام که حرف آخر را سپاه پاسداران و بیت رهبری در ایران بزنند، این کشور هنوز جای امنی برای سرمایههای اروپایی نیست.
ایران در معادلات منطقه، "رعد شمال"
بهمن ماه گذشته محمدعلی جعفری، فرمانده کل سپاه پاسداران ایران گفت: «عربستان سعودی در دشمنی با ایران، گوی سبقت را از رژیم صهیونیستی ربوده است.» این جمله گوشه‌‌ای از صف‌بندی‌ها در معادلات منطقه را به نمایش می‌گذارد.
در سال گذشته این تنها آزمایش‌های موشکی ایران نبود که با شعار نابودی اسرائیل، سیاست خارجی ایران را غبارآلود کرد. در دیماه این سال گروهی به سفارت عربستان در تهران حمله کردند و بخش‌‌هایی از ساختمان را به آتش کشیدند. همزمان عده‌ای در شهر مشهد در مقابل کنسولگری عربستان شعارهای "مرگ بر اسرائیل" و "مرگ بر آل سعود" سردادند. در مشهد نیز «معترضین» مواد آتش‌زا و سنگ به سوی کنسولگری عربستان پرتاب کردند. بهانه این تعرضات اعدام شیخ نمر رهبر شیعیان معترض در عربستان بود.
به دنبال این ماجرا موجی از حوادث بعدی از راه رسید. عربستان مناسبات خود را با ایران قطع کرد و توانست با بسیج کلیه امکانات خود کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب را به موضعگیری در برابر ایران بکشاند.
حسن روحانی در پیامی نسبت به بروز قهر و خشونت و سوء استفاده "افراد و گروه‌های خودسر برای انجام اعمال غیرقانونی و هتک حیثیت نظام" در داخل ایران هشدار داد. اما تلاش‌های دولت برای آن‌که بگوید حمله به سفارت عربستان کار گروهی خودسر بوده، کارساز نیافتاد و نام ایران به عنوان کشوری که قادر به رعایت پرنسیب‌های بین‌المللی نیست، بار دیگر در رسانه‌های جهان مطرح شد. باز دست‌ها به کار افتاد تا از شدت تنش میان دو قدرت منطقه‌ای مخاصم، یعنی ایران و عربستان بکاهند. تخاصمی که بدون حل آن آرامش به خاورمیانه به سختی باز خواهد گشت.
مانور نظامی مشترک عربستان سعودی، ترکیه، پاکستان، مالزی، سودان و عمان در اسفندماه گذشته با نام "رعد شمال" صف‌‌آرایی‌در منطقه را یک بار دیگر به نمایش گذاشت. صف‌آرایی‌که در سوریه و یمن ایران و عربستان را روبروی هم قرار داده است و ایران را با چالش‌هایی کم‌سابقه در منطقه روبرو کرده است.
با این حال عربستان هم با توجه به کمبود بودجه شدید بر اثر افت قیمت نفت، احتمال بروز بحران‌های داخلی، ناکامی در حذف بشار اسد از صحنه سیاسی سوریه و عدم حمایت کامل آمریکا از سیاست‌هایش در منطقه، به نفعش نیست که بر شدت تنش‌هایش با ایران بیافزاید.
ناگفته نماند که این تنش‌ها در تابستان گذشته و در جریان کشته شدن هزاران زائر در مراسم حج یک بار دیگر به اوج رسیده بود. در هرحال ادامه جنگ نیابتی تهران و ریاض در صحنه سوریه، یمن، لبنان و ... نشان می‌دهد که دو کشور هنوز تمایلی به حل تنش از مجاری سیاسی و راه‌حل‌‌های دیپلماتیک را ندارند و هرکدام به دنبال خواست‌های حداکثری هستند.
پیوند اقتصادی و تیرگی سیاسی در روابط با ترکیه
حدود دو هفته قبل از مانور نظامی "رعد شمال" ابراهیم رحیم‌‌پور، معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت خارجه ایران که به آنکارا رفته بود، به مقام‌های ترکیه گفت که مراقب باشند "روی بازنده شرط‌‌بندی" نکنند. این هشداری بود برای نزدیکی بیش از حد آنکارا به ریاض.
ایران و ترکیه با وجود این که مناسباتشان با شروع جنگ داخلی سوریه، ظرف پنج سال اخیر به تیرگی کشیده شده، اما منافع اقتصادی و ژئوپولیتیک گوناگون مانع از این است که این دو کشور شمشیر را از رو برای یکدیگر ببندند. بویژه که سیاست ترکیه در قبال سوریه عملا راه به جایی نبرد و با درگیر شدن غیرمستقیم در این جنگ عملا ثبات و اقتصاد این کشور را به مخاطره انداخت.
در هفته‌های پایانی سال گذشته دو سفر دیگر نیز به خوبی پیچیدگی مناسبات دو کشور را به نمایش گذاشت. یکی سفر احمد داووداغلو، نخست وزیر ترکیه به ایران در نیمه اسفندماه بود که هدفش توسعه مناسبات اقتصادی بین دو کشور اعلام شد. مناسباتی که با آغاز اختلافات سیاسی کاهش پیدا کرده است و حالا دو طرف در پی بهبود آن هستند. تبادلات تجاری ایران و ترکیه حدود ۱۰ میلیارد دلار برآورد میشود و به نوشته روزنامههای ترکیه در دو سال آینده میتواند ۳ برابر شود.
اسحاق جهانگیری، معاون اول حسن روحانی این سفر را یک "نق‍طه عطف" در مناسبات تیره ایران و ترکیه دانست. در روزهای پایانی سال نیز محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران به ترکیه سفر کرد. او در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه روی این نکته انگشت گذاشت که هردو کشور بر سر حفظ تمامت ارضی سوریه نظری مشترک دارند.
اما این تنها موردی نیست که ایران و ترکیه را به هم نزدیک می‌کند. علاوه بر نگرانی‌های اقتصادی، از جمله افت شدید درآمد ترکیه از صنعت توریسم (که خود پیامدهای سیاست‌های این کشور در قبال سوریه و کردهاست)، مخالفت شدید با برقراری یک نظام فدرالی در شمال سوریه نیز مسئله‌ای است که جمهوری اسلامی ایران و دولت اردوغان بر سر آن اشتراک منافع دارند.
جزیره ثبات؟
ایران در بلبشوی خاورمیانه خود را جزیره ثبات می‌خواند. به باور تحلیگران این کشور میتواند نقشی سازنده در ثبات خاورمیانه بازی کند، اگر بتواند جلوی نیروهایی را که در سیاست داخلی این کشور هم‌چنان روی تنش با دنیا مانور می‌دهند بگیرد. این که حسن روحانی تا چه اندازه بتواند در برابر اسم رمز "نفوذ" دوام بیاورد، چالش‌بزرگ در برابر دولت او در سالی است که تازه شروع شده است. سخنان ضدآمریکایی آیت‌الله خامنه‌ای در مشهد آب پاکی را روی دست دولت روحانی و پیام نوروزی باراک اوباما ریخت.
بیشتر بخوانید:سردار جزایری: مخاطب اصلی اقتصاد مقاومتی دولت است
حسن روحانی در واکنش به سخنان رهبر جمهوری اسلامی گفت که "اقتصاد مقاومتی" در گرو تعامل سازنده با دنیاست.
در صورتی که این سخنان گوش شنوایی پیدا نکنند، با تمام شدن دوره ریاست جمهوری اوباما، جمهوری اسلامی با دشواری‌های زیادی روبرو خواهد شد. این آینده ابهام‌آلود وناخوشایند کم و بیش در اظهارات و مواضع نامزدهای مختلف ریاست جمهوری در آمریکا بازتاب می‌یابد.