روس‌ها درباره سهم ايران از دريای خزر چه می‌‌گويند؟
۱۳۸۹ آبان ۲۴, دوشنبه
خبرگزاری ایرنا، از قول وزير امورخارجه‌ی ایران در خصوص سهم ايران از دريای خزر پیش از این نوشته بود: «سهم ايران از اين دريا هيچ گاه ۵۰ درصد نبوده و اين رقم نه منطقی است و نه قراردادی درباره آن وجود داشته است». منوچهر متکی، وزیر خارجه، حتی گفته بود که اینگونه اظهارات از سوی دشمنان و کسانی که از نقش ایران در مناسبات منطقه ناراحت هستند، مطرح می‌شود.
وی تاکید کرده بود: «بهره‌برداری ايران از دريای خزر هرگز از ۳ / ۱۱ درصد فراتر نرفته است.» نظر متکی بلافاصله از سوی خود او و وزارت امور خارجه ایران اصلاح شد. ایران اکنون سهم ۲۰ درصدی را پیشنهاد می‌کند.
کارشناس روس: نفت و گاز مانع تقسیم دریا شده است
محمد مهدی آخوندزاده نماینده‌ی ایران در دریای خزر می‌گوید: «حضور ایران در دریای خزر روز به روز پررنگترمی‌شود و بر اساس قراردادهای سال ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ حق جمهوری اسلامی ایران بسیار بیشتر از ۲۰ درصد است». وی این سخنان را در آستانه‌ی نشست سران کشورهای ساحلی خزر در باکو ابراز کرد. این نشست به لحاظ حل همه جانبه‌ی رژیم حقوقی دریای خزر اهمیت فراوانی دارد.
به نظر النا بونایوا، کارشناس ارشد بخش ایران در "انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه" در مسکو، وجود نفت و گاز سبب شده است که رژیم حقوقی دریای خزر در بخش جنوبی آن تا کنون بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان لاینحل بماند.
«روسیه ۱۲ تا ۱۳ درصد از خزر سهم گرفت»
النا بونایوا در ادامه می‌گوید: «سهم روسیه بین ۱۲ تا ۱۳ درصد است. در خصوص "شکل‌گیری مرز بین روسیه و ایران تا کنون" من تحقیق زیادی کردم و پیرامون این مسئله کتاب هم نوشتم و از سوی انتشاراتی ارتش ایران به زبان فارسی نیز ترجمه و چاپ شد. مشکلات دریای خزر این است که نفت زیادی دارد و درباره‌ی ذخایر نفتی باید مذاکره کنند. مثل روسیه و آذربایجان، روسیه و قزاقستان».
این کارشناس روس خاطرنشان می‌کند که جمهوری اسلامی ایران نخست باید با ترکمنستان و جمهوری آذربایجان درخصوص ذخائر نفتی مذاکره بکند و به توافق برسد.
"ایرانی ها درباره سهم خود از خزر اشتباه می کنند"
خانم بونایوا، کارشناس روس در امور خزر درباره سهم ایران از خزر چنین به دویچه‌وله توضیح می‌دهد: «گرایش ملی‌گرایی در جامعه ایران و در مجلس ایران در این رابطه هست و نظراتی درباره‌ی نصف کردن و یا تقسیم دریا ابراز می‌کنند که صحیح نیست».
این کارشناس روس در ادامه‌ی صحبت‌هایش یادآوری می‌کند که ایرانیان بر سنت‌های تاریخی تاکید دارند و قراردادهای ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ را مطرح می‌کنند. اما شرایط تغییر کرده و ایران باید مواضع تمام کشورهای ساحلی را درک کند.
وی همچنین می‌گوید: «من ۳ سال در ایران کارکردم و با نظرات ایرانیان به خوبی آشنا هستم. در وزارت امور خارجه‌ی ایران و محافلی در میان نخبگان و فرهیختگان ایرانی این مسئله را به خوبی درک می‌کنند و قبول دارند که ایران مجبوراست سهم ۱۱ و سه درصد را بپذیرد. ایران می‌تواند درباره‌ی مساحت معین با جمهوری آذربایجان و ترکمنستان مذاکره کند و شاید چاره‌اش هم این باشد که یک شرکت سهامی با مشارکت ۳ کشور تاسیس گردد».
"مشکل رژیم حقوقی در کوتاه مدت حل نمی‌شود"
آلکسی موخین، مدیرمرکز مطالعات سیاسی در مسکو نیز معتقد است، اختلافات شدیدی بین روسیه و ایران بر سر مشخص شدن مرزها در دریای خزر وجود دارد. وی می‌گوید که تا کنون مرزهای ملی به دلیل اختلاف نظرها مشخص نشده است.
آقای موخین اضافه می‌کند: «ایران تلاش می‌کند مبنای تارخی را مطرح کند تا سهم بیشتری از دریا بگیرد، ولی این مبنا نمی‌تواند توافق همه‌جانبه را کسب کند».
این کارشناس روس بر این باورهست که، تنها راه حل مسائل دریای خزر اقدام مشترک و همه جانبه کشورهای ساحلی است.وی تاکید دارد: «توافقی دوجانبه، سه جانبه و حتی چهارجانبه هم بدون رضایت ایران غیرممکن است. هرگونه توافقی باید با رضایت هر پنج کشور انجام گیرد».
توافق‌های انجام گرفته درباره‌ی تقسیم دریای خزر
در ژوئیه سال ۱۹۹۸ قزاقستان و روسیه در خصوص محدوده‌ی مرزهای آبی دو کشور توافقنامه‌ی دوجانبه امضا کردند. در ۲۷ فوریه سال ۲۰۰۳ جمهوری آذربایجان و قزاقستان نیز بر سر تعیین مرزهای آبی خود توافق کردند. و بالاخره در تاریخ ۱۴ ماه مه سال ۲۰۰۳ آذربایجان، قزاقستان و روسیه قرارداد سه جانبه "تعیین مرزهای آبی در دریای خزر" را امضاء کردند.
ایران این توافقنامه‌ها را به رسمت نمی‌شناسد و طرفدار یک تفاهم‌نامه‌ی همه‌جانبه است. رامین مهمان‌پرست، سخنگوی وزارت خارجه ایران اخیرا اعلام کرد که «حدود ۷۰ درصد متن رژیم حقوقی دریای خزر مورد توافق قرار گرفته و نهایی شده و این پیشرفت خوبی است.»
سهم ایران چگونه باید مشخص گردد؟
هر دو کارشناس روس که با دویچه وله صحبت کردند تاکید می‌کنند که توافقی همگانی پیرامون رژیم حقوقی دریای خزر در کوتاه مدت حاصل نخواهد شد و رژیم حقوقی دریای خزر همچنان لاینحل باقی خواهد ماند.
در عین حال النا بونایوا کارشناس ارشد بخش ایران در "انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه" در مسکو سهم ایران از دریای خزر را ۳/۱۱ درصد می‌داند و توصیه می‌کند که ایران، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان بر سر اختلافات خود مذاکره کنند و به نتایج قطعی برسند.
ولی آلکسی موخین کارشناس دیگر روس معتقد است که مشکلات رژیم حقوقی دریای خزر را فقط می توان در چارچوب یک قرارداد مورد توافق ۵ جانبه‌ی کشورهای ساحلی حل کرد.
طاهر شیرمحمدی
تحریریه: علی امینی