از استکهلم تا کویرهای ایران، از تهران تا درویشان قونیه

عکس‌های دانشمند سوئدی تصاویری از ایران یک قرن پیش، و عکس‌های خبرنگار ایرانی جنبه‌هایی از زندگی مردم قونیه و مراسم سماع درویشان در این شهر را نشان می‌دهند.

سون هدین (Seven Hedin 1865- 1952) برای کسانی که به تاریخ، جغرافی و فرهنگ آسیا علاقمند‌ند، نامی آشنا و پرآوازه است. حاصل سه سفر او در فاصله‌ی سال‌های ۱۸۸۶ تا ۱۹۰۶ میلادی به ایران و چند کشور دیگر آسیایی سفرنامه‌ها، نقشه‌ها، طرح‌ها و عکس‌هایی است که او را در میان پژوهشگران هم‌عصرش در جایگاهی ویژه قرار می‌دهد.

دستاورد سومین سفر هدین به ایران، که پیش از آن برای نخستین بار اندازه‌گیری و مقیاس‌بندی کوه دماوند را انجام داده بود، کتاب «کویرهای ایران» است که در آن اطلاعات و نقشه‌ها مفصلی در مورد صحراهای مرکزی و شرق گردآورده. این کتاب نخستین بار سی و دو سال پیش به فارسی ترجمه شده (ترجمه‌ی پرویز رجبی، چاپ اول ۱۳۵۴) و چهار سال پیش چاپ دوم آن انتشار یافته است. کتاب یادشده هنوز از معتربرترین و بهترین منابع برای شناخت نواحی کویری ایران محسوب می‌شود.

نمایشگاه «از دماوند تا کویر» ۳۵ عکس سون هدین را در بردارد که گوشه‌هایی از طبیعت و مردم ایران یک قرن پیش را نشان می‌دهد. در این نمایشگاه که به همت سفارت سوئد در تهران و موزه‌ی نژاد‌شناسی و بنیاد سون هدین استکهلم در فرهنگسرای نیاوران برپا شده برخی از کتاب‌ها و نوشته‌های هدین نیز به نمایش درآمده است.

بناهایی چون مسجد سپهسالار و دروازه‌ی شمیرانات، در کنار تصاویری از پینه‌دوزی در طبس و مردم این شهر جلوی بازار و در مراسم قمه‌زنی بخشی از عکس‌های سون هدین را تشکیل می‌دهند که چند پرتره را نیز شامل می‌شوند؛ دو دختر چادری، چهره‌ی یک فقیر یا درویشی از اهالی ورامین.

عکس گرفتن از درویشان یک قرن پس از هدین، یک عکاس ایرانی را راهی ترکیه و شهر قونیه کرده است؛ شهری که همه ساله در این ایام سماع درویشان را به عنوان مهمترین جاذبه‌اش به توریست‌های سراسر جهان عرضه می‌کند. جواد منتظری عکاس خبری و مستند سازی است که ۲۹ عکس از قونیه را در گالری گلستان به نمایش گذاشته است.

بیست عکس این مجموعه از مراسم سماع است و در ۹ عکس دیگر تصاویری از زندگی مردم در این شهر دیده می‌شود. شهری که به گواهی برخی از این عکس‌ها در آن سماع درویشان و تجارت در هم آمیخته. مثل عکسی که دو قوطی پپسی را در پس‌زمینه‌ی پوستری از سماع نشان می‌دهد.

"زندگی درویشانه" یک قرن پس از هدین

جواد منتظری، آنگونه که در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید به تجاری شدن سماع درویشان آگاه است، با این همه اعتقاد دارد، سوای جنبه‌ی تبلیغی و تجاری، زندگی مردم قونیه با آیین درویشان در هم تنیده شده و اغلب دل خوشی نیز از توریستی کردن این آیین ندارند. ظاهرا همین نارضایتی کار عکاسی در این شهر را نیز با مشکلاتی روبرو کرده است.

عکسهای منتظری حاصل دو سفر به قونیه، و به گفته‌ی او، بخشی از پروژه‌ای هستند که قرار است «زندگی درویشانه» در این شهر را نشان دهد.

منتظری می‌گوید در عکس‌هایی که از سماع درویشان گرفته عمدا به تکنیک و قواعد عکاسی بی‌اعتنا بوده تا بتواند جنبه‌ی آیینی و روحانی این مراسم را بهتر نشان دهد. با این همه عکاس منتظر است تا فرصتی بیابد و از کسانی عکس بگیرد که به قول او پس از فراغت از کار روزانه به خانه می‌روند و در خلوت سماع می‌کنند.

عکس‌های جواد منتظری که چند جایزه‌ی عکاسی، از جمله جایزه‌ی کاوه گلستان و جشنواره‌ی مطبوعات را نصیب او کرده، تاکنون در چند نمایشگاه خارجی، از جمله در ترکیه، قبرس، یونان و فرانسه نیز به نمایش گذاشته شده‌اند. او که متولد سال ۱۳۴۷ است و رشته‌ی عکاسی را در دانشگاه آزاد تهران تحصیل کرده، از اواسط دهه‌ی هفتاد عکاسی حرفه‌ای را در همکاری با مطبوعات ایران آغاز کرد و اکنون همکار آزاد چند آژانس بین‌المللی عکاسی است.

این نمایشگاه تا تاریخ ۲۴ آبان ماه برپاست.