آب، مشكل آينده‌ى جهان
۱۳۸۵ فروردین ۴, جمعه
همه ساله ميليون‌ها نفر از مردم جهان، جان خود را به خاطر نوشيدن آب آلوده از دست می‌دهند و در ميان اين قربانيان روزانه ۶۰۰۰ كودك بيگناه ديده می‌شوند. تغييرات جوى نيز به اين شرايط نابسامان كمك می‌كند.
در آلمان مصرف سرانه‌ی آب ۱۲۰ ليتر در روز است. در ايالات متحده‌ی آمريكا اين ميزان به ۴۰۰ ليتر می‌رسد. اين در حالى ست كه شهروندان بعضى كشورهاى آفريقايى با اين ميزان ِ آب، حدود دو ماه سر می‌كنند.
همچنين كمبود آب معمولا همراه است با بيمارى‌هايى كه به خاطر استفاده از آب آلوده گريبانگير انسان‌ها می‌شود، بيمارى‌هايى چون وفا و تيفوس. گرچه در سراسر جهان به اندازه كافى آب براى همه‌ی مردم اين كره خاكى وجود دارد، اما آب شيرين فقط دو درصد كل ذخيره‌ی آب‌هاى جهان است و به همين جهت تكنيك‌هاى پيشرفته‌ی صنعتى سعى بر آن دارند تا آب شور را پس از تصفيه قابل استفاده سازند. اما دستيابى به اين تكنيك‌ها بسيار پر هزينه است و فقط كشورهاى ثروتمندى مثل عربستان سعودى و يا كشورهاى كوچك سواحل خليج فارس امكان دسترسى به آنها را دارند.
كمبود آب در بسيارى نقاط جهان به اختلافاتى عميق ميان گروه‌هاى مختلف اتنيك در كشورى مشخص و درگيرى آنها انجاميده و عاملى موثر براى شروع جنگ ِ كشورها بوده است. اين اختلافات را در سراسر جهان می‌توان مشاهده كرد. در خاورميانه بر سر استفاده از آب رود اردن ميان فلسطينيان، اسرائيلي‌ها و مردم اردن. در عراق و تركيه بر سر آب دجله و فرات. در شرق آفريقا درگيرى‌هاى روزانه گروه‌هاى مختلف قومى و اختلافات عميق ميان ازبكستان، تركمنستان و قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان در جنوب آسيا بر سر آب آمودريا و سير دريا، و حتى اختلافات ده كشور اروپايى كه در مسير رود دن، دومين رودخانه‌ی بزرگ اروپا، قرار دارند، از اين دست‌اند.
بسيارى بر اين نظرند كه آب آشاميدني، همان نقشى را در آينده‌ی جهان بازى خواهد كرد كه نفت در شرايط كنونى دارد؟ لارس ويركوس، كارشناس آب شناسى در شهر بن آلمان در برسى‌هايش تا اين حد پيش نمی‌رود:
”من فكر نمی‌كنم كه آب در آينده‌ی كشورها، همون اهميت نفت رو در شرايط كنونى داشته باشه. نفت به موضوعى اقتصادى مربوط می‌شه، اما آب اين اهميت رو نداره. در ضمن آب در بازارهاى تجارتى معامله نمی‌شه و از طريق آب نمی‌شه پول كلانى به دست آورد. به همين جهت، من فكر نمی‌كنم كه بشه نفت و آب رو از نظر اهميت اقتصادى با هم مقايسه كرد. اما آب يكى از موارد بسيار مهم اختلافات ميان گروه‌هاى قومى بوده و در آينده هم خواهد بود. و اينجاست كه بايد در موارد مشخص، راهكارهايى براى جلوگيرى از اين اختلافات پيدا كرد.”
رود اردن
نگاهى كوتاه می‌اندازيم به يكى از مناطق بحران زاى آب ِ جهان، يعنى به خاورميانه. در خاورميانه رود اردن كه درياچه‌ی طبريه را به بحرالميت (درياى مرده) متصل می‌كند، در مرز ميان اردن با اسرائيل واقع است و طول آن به ۳۰۰ كيلومتر می‌رسد.
درياى مرده روزگارى حدود ۱۰۰۰ كيلومتر مربع وسعت داشت، اما اكنون در اثر تبخير و كاهش آب ورودى به آن، از وسعت اش به شدت كاسته شده. رود اردن شريان اصلى آب منطقه محسوب می‌شود.
نام هيچ رودخانه‌ای اين قدر در اشعار و قصه‌هاى منطقه ذكر نشده. كمبود آب در اين ديار باعث گشته كه سهم سرانه‌ی آب براى مردم آن، حدود ۱۵۰ تا ۲۵۰ مترمكعب شود. به اين ترتيب اين منطقه يكى از خشك ترين نقاط جهان محسوب می‌شود. اين در حالى ست كه همان گونه كه اشاره شد، مصرف سرانه‌ی آب در آلمان ۱۲۰ ليتر در روز است و اين ميزان در ايالات متحده‌ی آمريكا بسيار بيشتر و به ۴۰۰ ليتر می‌رسد.
خانم كاتيا تيل‌بورگر، پرفسور آلمانى و مسئول پروژه تحقيقى ”رود اردن و تغييرات جهانی” بر اين نظر است كه آب اين رودخانه به تدريج كم و كمتر خواهد شد: ” نتايج تحقيقات انجام شده، نشانگر آن است كه خشكى دراين منطقه افزايش خواهد يافت، بارش باران كمتر خواهد شد و امكان بروز سال‌هاى بسيار خشك و يا جارى شدن سيل و طغيان رودخانه به صورت غيرمنطقى افزايش می‌يابد، و همه‌ی اين حوادث مطمئنا تاثيراتى عميق و طولانى بر ميزان آب موجود در منطقه خواهند داشت.”
در كرانه رود اردن جمعيت به تدريج افزايش می‌يابد، ميزان آب رود اردن اما به تدريج كم و كمتر می‌شود و كارشناسان بر اين نظرند كه تا سال ۲۰۴۰ مصرف آب در اين منطقه دو برابر خواهد شد. كمبود آب مدت‌هاست كه منطقه را دچار بحران و برخورد نيروها ساخته.
بسيارى از كارشناسان خاورميانه بر اين نظرند كه جنگ بعدى در اين منطقه به خاطر آب خواهد بود، نه به خاطر حفظ مناطق روحانى و مذهبى ، ساخت ِ شهرك‌ها و يا برخوردهاى مرزى . روديگر پراسه، پرفسور دانشگاه‌هانوفر در مورد مبارزه بر سر آب رود اردن می‌گويد: ”جنگ بر سر آب مدت‌هاست كه آغاز شده. بايد كارى كرد كه دستيابى به آب در اين منطقه دست كم عادلانه صورت گيرد و همه از اين آب بهره برند.”
اگرچه ديگر اسرائيل كشورى كشاورزى نيست، اما تامين آب، يكى از مهم ترين برنامه‌هاى مسئولان كشور است و در اين چارچوب آب رود اردن از اهميت ويژه‌ای برخوردار است. قبل از جنگ شش روزه در سال ۱۹۶۷، سوريه خواست تا مسير رود بانياس را كه در مرز لبنان قرار دارد و يكى از مهم ترين رودخانه‌هايى ست كه به رود اردن سرازير می‌شود، تغيير دهد و از اين طريق بر اسرائيل فشار وارد آورد.
اسرائيل با حمله‌ی نظامى خود جلوى اين عمليات را گرفت و به همين ترتيب بود كه كنترل بانياس به دست اسرائيليان افتاد. اسرائيل با كشيدن كانالى كه ۱۳۰ كيلومتر طول آن بود، آب درياچه‌ی گنه‌زار ِت (Genezareth) را به نواحى خشك و بيابانى جنوب كشور رساند و از اين طريق آب ضرورى براى مصرف كشاورزى در اين مناطق را تامين نمود، اگرچه آب رود اردن با اين اقدام باز هم كمتر گشت. اين اقدام اسرائيل سبب شد تا سازمان ملل متحد دخالت كند و برنامه‌ای براى تقسيم آب آشاميدنى اين رودخانه ميان كشورهاى درگير ارائه دهد.
اكنون مسئله‌ی آب يكى از مهم‌ترين موضوع‌ها در هر برنامه‌ی صلحى ست كه در خاورميانه، ميان فلسطينيان و دولت اسرائيل مورد بحث قرار می‌گيرد و به نظر می‌رسد كه بدون حل اين مشكل، مسئله خاورميانه كاملا حل نخواهد شد.