۲۰۰ سالگی فرانتس لیست، آهنگساز نامی اروپا

فرانتس لیست از معدود هنرمندان نامی قرن نوزدهم است که در دوران حیات از شهرت و افتخار لذت برد و برخلاف بسیاری از همکاران خود عمری نسبتا طولانی پیدا کرد. لیست را می‌توان "شهروند اروپا" دانست، زیرا تبار او به چند کشور برمی‌گردد و در زندگی نیز در چندین کشور اروپایی اقامت کرد.

فرانتس لیست در ۲۲ اکتبر ۱۸۱۱ در رایدینگ به دنیا آمد، شهری که آن زمان بخشی از مجارستان بود و امروز در استان بورگنلاند قرار دارد، در شرق اتریش. لیست در جوانی در کشورهای اتریش و فرانسه و سویس و ایتالیا و مجارستان زندگی کرد و بیشتر نیمه دوم زندگی خود را در وایمار، در شرق آلمان، گذراند.

"موتسارتی دیگر"

فرانتس لیست تنها فرزند کارمندی به نام آدام لیست بود، که در اوقات فراغت ویولونسل می‌نواخت. گفته‌اند که لیست در کودکی استعداد خاصی نشان نداد، اما پدر در فرزند خود بارقه نبوغ را دیده بود و کمابیش شبیه پدر موتسارت، پسر را با سخت‌گیری به آموزش و تمرین موسیقی وا داشت.
لیست نخستین درس‌های پیانو را در شش سالگی از پدر خود گرفت، که می‌کوشید ناکامی خود در موسیقی را با دیدن موفقیت پسر خود جبران کند. در پاییز سال ۱۸۲۰ لیست تنها ۹ سال داشت که برای نخستین بار در برابر جمعی بزرگ مهارت خود را در نوازندگی پیانو به نمایش گذاشت.
پدر لیست، با یاری مالی عده‌ای از اشراف دوستدار موسیقی، پسر خود را به وین برد. لیست در وین فنون نوازندگی پیانو و اصول تصنیف موسیقی را نزد استادان بزرگ فرا گرفت. او از ۱۲ سالگی می‌توانست با ساز خود کنسرت‌های بزرگ را همراهی کند.
لیست هنوز کودک بود که همراه پدر به پاریس رفت و در کنسرت‌های گوناگون دوستداران موسیقی را به اعجاب و تحسین وا داشت. نام او به عنوان اعجوبه تازه موسیقی به سر زبانها افتاد. او اکنون می‌توانست با درآمد خود به معاش خانواده کمک برساند.
لیست تنها ۱۵ سال داشت، که پدرش در پنجاه سالگی درگذشت و این بر روحیه پسر که از حامی نیرومندی محروم شده بود، تأثیری سنگین باقی گذاشت. او به چند سال نیاز داشت تا باز روحیه پرنشاط و نیرومند خود را باز یابد.

"سوپراستار رومانتیک"

فرانتس لیست در دل قرن نوزدهم یک "سوپراستار" به معنای امروزین آن به شمار می‌رفت. او در شهرهای بزرگ اروپای آن روز، پاریس و رم و بوداپست مدام کنسرت‌های جنجالی می‌داد. در نوازندگی پیانو و رهبری ارکستر جمعیت را با ژست‌ها و حرکات نمایشی خود شیفته می‌کرد. دختران جوان پیش پای او جیغ می‌کشیدند و از حال می‌رفتند. زنان جوان برای دیدن او و احتمالا برقراری رابطه‌ای پنهانی با او، سر و دست می‌شکستند.

لیست ستاره‌ی محبوب محافل عیاشی و شب‌نشینی‌های اشرافی بود. برای خوش‌گذرانی‌های پرجار و جنجال مدام در سیر و سیاحت بود. نقل عیاشی‌ها و روابط "فضاحت‌بار" او به رسانه‌های جمعی کشیده بود.

لیست در تردد با محافل اشرافی با دختری ۱۷ ساله به نام ماری داگو ازدواج کرد و از او سه دختر به دست آورد که جوانترین آنها کوزیما (۱۸۳۷ – ۱۹۳۰) بود که بعدها با ریشارد واگنر، آهنگساز نامی آلمان ازدواج کرد. لازم به ذکر است که واگنر تنها دو سال از لیست جوان‌تر بود. رابطه دو آهنگساز با بی‌تفاوتی و تنش شروع شد، اما به دوستی و احترام متقابل انجامید.

در تنگنای "نفس اماره"

فرانتس لیست روحی ناآرام و طبعی دوگانه داشت. از سویی به کامیابی‌ها و لذت‌های دنیا کشیده می‌شد، اما از سوی دیگر ذهن و روح او دستخوش افکار و تأملاتی تیره بود. یاد دنیای گذران و زندگی پس از مرگ او را رنجه می‌داشت و به جانب دین و عوالم روحانی سوق می‌داد.

لیست در نهاد خود مردی سرزنده و پرانرژی بود، اما در عین حال اهل تفکر و مطالعه بود و با برخی از اندیشمندان روزگار خود مانند ویکتور هوگو، اونوره دو بالزاک و هاینریش هاینه ارتباط داشت. او هم به شخصیت و هم به آثار لودویگ وان بتهوون علاقه‌مند بود و مثل این آهنگساز بزرگ به جنبش روشنگری گرایش داشت. اسنادی تازه‌یاب نشان می‌دهد که لیست، گاه مخفیانه، به فعالان و مبارزان دموکرات یاری می‌رسانده است.

سرگردانی‌ها و خلجان‌های روحی بی‌پایان، لیست را در میان‌سالی به سوی دین سوق داد. او در دهه ۱۸۶۰ بیشتر عمر خود را در رم، پایگاه مسیحیت، گذراند و آثار مذهبی پدید آورد. چند سال در صومعه‌ای عزلت گرفت و حتی قصد داشت کشیش شود. یک بار پاپ پیوی چهارم به دیدن او رفت و او را "مرد خدا" خواند.

اما در این دوران نیز، لیست میان کامرانی از زندگی و عزلت‌گزینی سرگردان بود. با این که طبق آموزه‌های کلیسای کاتولیک زندگی زاهدانه‌ای در پیش گرفته بود، اما هوا و هوس‌های دوران جوانی نیز همچنان در او زنده بود. هرازگاهی عزلتگاه خود را ترک می‌گفت و برای عیش و عشرت به شهرهای شلوغ و محلات پرطرب می‌رفت.

آهنگساز رومانتیک و شهروند جهان

فرانتس لیست را می‌توان "شهروند جهان" دانست. او به تمام مراکز اروپای زمان خود، از بوداپست و وین تا رم و پاریس در گشت و گذار بود. تنها در نیمه دوم زندگی، از حدود سال ۱۸۶۹ بود که در وایمار اقامت گزید.

لیست نیز مانند گوته و شیلر و هردر شهر وایمار، پایتخت فرهنگی پروس، را برای زندگی انتخاب کرد. در این شهر بود که او بالاترین توش و توان هنری خود را به عنوان پیانیست، آهنگساز، موسیقی‌شناس و رهبر ارکستر نشان داد.

لیست در زمان خود بیشتر به عنوان پیانیستی توانگر شهره بود. او در ترویج پیانو، بداهه‌نوازی و تکنیک‌های این ساز نقشی مهم ایفا کرده است. او مانند پاگانینی، نابغه‌ی ویولن، با قطعات پیانویی، شاگردان خود را در برابر چالش‌هایی سخت و دشوار و لذت‌بخش قرار می‌داد.

نیروی خلاق و به ویژه جسارت لیست در نوآوری و راهگشایی به این هنرمند در میراث موسیقی کلاسیک جایگاهی برجسته بخشیده است.

از تصنیف‌های مهم لیست باید از این آثار یاد کرد: دو کنسرتو پیانو، قطعات پیانویی "رؤیاهای عاشقانه"، قطعه پیانویی بسیار معروف "رقص مردگان"، کنسرتو پاتتیک برای دو پیانو، تعداد بیشماری سونات و اتود پیانویی، پانزده راپسودی مجار هم برای پیانو و هم برای ارکستر، ۱۲ "شعر سمفونیک" برای ارکستر، قطعات سمفونیک بر پایه "فاوست" گوته و "کمدی الهی" دانته و... قطعات روحانی لیست نیز در موسیقی رومانتیک قرن نوزدهم جایی برجسته دارند، مانند قطعات آوازی تک صدایی و گروهی، پرلود و فوگ بر روی تم باخ و...

فرانتس لیست در پایان زندگی با کهولت و پیری دست به گریبان بود، اما در کار موسیقی همچنان خلاق و فعال بود. او در ۳۱ ژوئیه ۱۸۸۶ در بایرویت، پایتخت اپرای واگنری در شمال ایالت بایرن (باواریا) در جنوب شرقی آلمان، درگذشت و روز سوم اوت در همان شهر به خاک سپرده شد.

امسال در شهرهای گوناگون آلمان، به ویژه در ایالت‌های بایرن و تورینگن، برنامه‌هایی در بزرگداشت لیست برگزار می‌شود. تا پایان ماه اکتبر در شهرهای گوناگون صدها شب موسیقی و کنسرت و نمایشگاه برنامه‌ریزی شده است.

علی امینی
تحریریه: عباس کوشک جلالی