پرده‌ی سینما زیر پای فرش ایران
۱۳۸۵ تیر ۱۱, یکشنبه
� پانزده کارگردان نامی سینمای ایران دعوت كرده كه در پانزده فیلم کوتاه پنج دقیقه‌ای فرش دستباف ایرانی را به جهانیان بشناسانند.
فرش که زمانی از مهمترین جلوه‌های فرهنگ ایرانی محسوب می‌شد مدتهاست جایگاه خود را در جهان از دست داده است. فرش ایرانی قرنها به عنوان شاخص‌ترین نماد فرهنگ و هنر ایران و معرف ان به جهان غرب شناخته شده بود. بسیاری از فرش‌های قدیمی و نفیس از کشور خارج شده و حتا نظریه‌پردازانی از کشورهای دیگر، از جمله ترکیه تلاش دارند خاستگاه آن را خارج از ایران معرفی کنند.
در این سالها فرش شناسان ترکیه بر نظریه‌ای پامی‌فشارند که معتقد است فرش در دوران سامانیان و سلجوقیان از آسیای صغیر به ایران و دیگر کشورهای منطقه وارد شده است. این تلاشها بخشی از تدبیرهایی است که در سه دهه‌ی گذشته به قصد متزلزل کردن موقعیت فرش ایرانی در جهان انجام شده و متاسفانه در بعضی موارد موفق نیز بوده است.
این در حالی است که به اعتقاد موري آيلند پژوهشگر مشهور فرش و نويسنده كتاب راهنمای جامع فرش شرقی طرح‌های و نقش‌های فرش ایرانی را می‌توان در بناهای ساسانی نیز یافت. برخی از کارشناسان خبر از شباهت‌هایی می‌دهند که میان نقش‌های فرش ایرانی و بناهای هخامنشی وجود دارد و قدمت طرح‌های فرش ایران را به دوران پیش از هخمنشیان می‌رسانند.
ایران گرچه همچنان مقام نخست را در میان تولیدکنندگان فرش دستباف دارد اما بنا به گفته‌ی مرتضی فرجی رئیس مرکز ملی فرش «در سالهای گذشته بخشی از بازارهای جهانی خود را از دست داده» است. یکی از این بازارها آمریکاست که پاکستان چند سالی است در آن جای ایران را گرفته. هریس‌چیان رییس اتحادیه صادر كنندگان فرش ایران سال گذشته در حاشیه‌ی برگزاری نمایشگاه فرش با تایید این مطلب، کوشش پاکستانی‌ها در به کارگیری رنگ‌های تازه و اندازه‌های متناسب با نیاز بازار روز، در کنار بی‌توجهی مسئولان و حتا کارشکنی در برگزاری نمایشگاه را از دلایل اصلی آن دانست. [روزنامه آسیا به نقل از خبرگزاری موج، ۲۴ اردیبهشت ۸۴]
سالهاست که بی‌توجهی به موقعیت فرش دستباف ایران باعث شده بسیاری از کشورها از جمله ترکیه، هند، پاکستان و حتا چین هر روز جای ایران را در بازار جهانی تنگ‌تر کنند. امروز حتا طرح‌های مشهور فرش ایرانی به وسیله‌ی بافندگان این کشورها تقلید شده و در بازارهای اروپا، آمریکا و کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس که خریداران اصلی فرش ایرانی بوده‌اند عرضه می‌شود. هریس‌چیان با اشاره به تورم ۷۵ درصدی پنج سال گذشته، افزایش قیمت مواد اولیه و دستمزد، معتقد است فرش ایرانی توان رقابت در بازارهای جهانی را از دست داده و در آینده‌ی نزدیک نیز رونقی در کار نخواهد بود.
کم‌توجهی و عدم حمایت گسترده نهادهای دولتی، به اعتقاد دست‌اندرکاران، وضع فرش ایران را بحرانی‌تر خواهد کرد. حسین یاوری یکی از اعضای هیات کارشناسی دومین نمایشگاه فرش‌های نفیس ایرانی دیماه سال پیش با اشاره به پخش تبلیغ فرش‌های ماشینی از صدا و سیما آن را توهینی به فرش ایرانی خوانده و می‌گوید «زمانی متوجه پس‌روی‌هایمان در حوزه فرهنگ می‌شویم که باید انرژی و هزینه‌ای صد چندان برای جبران اشتباهات فرهنگی بپردازیم.» [میراث خبر، ۱۴ دی ۸۴]
البته بحران در بازار جهانی فرش ایران به دهه‌ی دوم قرن گذشته‌ی میلادی باز می‌گردد که کمپانی‌های آمریکایی و اروپایی با قبضه کردن صادرات فرش تعیین کنندگان رنگ‌ها و طرح‌های فرش ایرانی مطابق سلیقه‌ی بازار آن زمان شدند. این وضع با تشکیل شرکت سهامی فرش ایران تغییری چشمکیر داشت. این شرکت که حدود ۷۰ سال پیش، بهمن ماه ۱۳۱۴، با ۵۱ درصد سهام دولتی و ۴۹ درصد سهام بخش خصوصی تشکیل شد در سال ۸۲ با تغییراتی مواجه شد که مطابق آن بخشی از امور فرش در اختیار وزارت بازرگانی قرار گرفت.
تولید انبوه در برخی مناطق در کنار عدم حمایت و برنامه‌ریزی متناسب با تحولات جهان باعث شد در جاهایی تولید کاهش یافته و در بعضی مناطق تولید انبوه به تنزل کیفیت بیانجامد. در دهه‌ی شصت در استان همدان بیش از ۷۰ هزار دار قالی وجود داشته که تعداد آنها در میانه‌ی دهه‌ی ۸۰ به کمتر از سی هزار رسیده است.
پیش از انقلاب سهم ایران در بازار جهانی فرش ۶۰ درصد بوده که در سالهای اخیر به کمتر از سی درصد تنزل پیدا کرده است. صادرات فرش دستباف گرچه همچنان با حدود نیم میلیارد دلار در سال از صادرات مهم غیر نفتی است اما مدتهاست که دیگر در صدر اینگونه صادرات قرار ندارد و پس از آهن و فولاد، پسته و محصولات پتروشیمی رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. فرش دستباف اندکی بیش از ۷ درصد کل صادرات غیرنفتی را شامل می‌شود. [در سال ۸۱، ۷ و ۴ دهم درصد.]
صادرات فرش در حالی کاهش می‌یابد که میزان و ارزش صادرات غیرنفتی هر سال افزایش داشته است. کارشناسان معتقدند که یکی از دلایل کاهش تقاضا برای فرش دستباف ایران در کنار تنزل کیفیت، ناآشنایی غربیان با ارزش‌های فرش ایران است که آنگونه که باید به نسلهای جدید معرفی نمی‌شود. و همین نکته است که مرکز ملی فرش را برآن داشته تا با تدبیرهایی در معرفی فرش بکوشد. یکی از آخرین تلاشها یاری گرفتن از کارگردانان نامی سینمای ایران است.
از چند ماه پیش مرکز ملی فرش ایران از پانزده کارگردان دعوت کرده تا در فیلمهای کوتاهی فرش دستباف ایران را به جهانیان بشناسانند. به گفته‌ی مرتضی فرجی رئيس مرکز ملی فرش ايران «ارتقا جايگاه بافت فرش در سطح ملی و بين المللی، توسعه فرهنگ استفاده از فرش دستباف در داخل و خارجی، آشنايی بازار هدف با زوايای مختلف فرش دستباف ايران و توليد ثروت برای کليه دست اندارکاران فرش از اهداف ساخت فيلم کوتاه است.»
رضا میرکریمی، تهیه‌کننده سینما و مجری طرح ساخت فیلمهای کوتاه در این‌باره گفته است «ما ازپانزده نفر از کارگردانان سینما دعوت کرده‌ایم که به مدت پنج دقیقه حس آزاد خود را در کار ارائه دهند و فرش ایران را معرفی کنند. علاوه بر آن فیلمنامه کار در توصیف فرش ایران کمتر از ۲۰ کلمه خواهد بود که با دست خط خود کارگردانان در تیتراژ فیلم‌ها می‌آید.» [خبرگزاری مهر، ۲۱ فروردین]
این طرح که از اول اردیبهشت آغاز شده قرار است تا دو ماه دیگر به انجام برسد. در این میان برخی از کارگردانان از جمله بهرام بیضایی، عباس کیارستمی و خسرو سینایی کار خود را تقریبا به آخر رسانده‌اند یا آخرین مراحل تدوین فیلم را می‌گذرانند و برخی دیگر مشغول فیلمبرداری یا تدارک ساخت فیلم خود هستند.
بهرام بیضایی که با ساختن «فرش سخنگو» در این کار شرکت کرده معتقد است صنعت فرش ایران «به طور ناگهانی نابود شده و هيچ طوری هم نمی‌توان آن را دوباره درست كرد.». بیضایی در مورد پیام فیلمش به خبرگزاری میراث فرهنگی می‌گوید «پيامی براي كسی ندارم. اگر می‌خواهيد بگويم فرش را نجات بدهيد، اشتباه می‌كنيد. غير از كسانی كه فرش می‌بافند و می‌سازند كس ديگري به فكر نيست. بقيه سر جاهايشان نشسته‌اند و حقوق می‌گيرند. [...] من اين فيلم را به احترام كسانی كه قرن‌هاست، در نهايت ذوق فرش مى‌بافند و كسان ديگری با بى‌ذوقی آن را نابود كرده‌اند، مى‌سازم.»
بهروز افخمی، رخشان بنی‌اعتماد، کمال تبریزی، ناصر تقوایی، مسعود جعفری جوزانی، ابراهیم حاتمی‌کیا، سیف‌الله داد، نورالدین زرین‌کلک، داریوش مهرجویی و مجید مجیدی از جمله کارگردانانی هستند که با این پروژه همکاری می‌کنند. قرار است ساخته‌های این کارگردانان در مجامع ملی و بین‌المللی به نمایش درآید.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران