نگاهى به زندگى و آثار استانيسلاو لم، نويسنده فقيد لهستانى
۱۳۸۵ فروردین ۱۰, پنجشنبه
او در يک خانواده يهودى لهستانى در ۲۱ سپتامبر ۱۹۲۱ چشم به جهان گشود. نخست در رشته پزشکى به تحصيل پرداخت، اما با بروز جنگ جهانى تحصيلاتش را ناتمام گذارد و با مدارک جعلى که هويت يهودى او را مى‌پوشانيدند در يک شرکت آلمانى شروع به کار کرد. استانيسلاو لم آنگاه به عضويت گروه مقاومت لهستان در برابر آلمانى‌هاى اشغالگر درآمد و پس از آنکه نيروهاى ارتش سرخ شهر زادگاهش را اشغال کردند به کارکاو رفت و در همانجا بود که تحصيلات خود را در رشته پزشکى ادامه داد.
در همين سالها بود که دست به نوشتن زد و نخستين نوول خود را بنام «اشتباهات دکتر اشتفان.ت» منتشر کرد در سال ۱۹۵۱رمان «کيهان نوردان» را انتشار داد، اما رمانى را که پيش از آن در سال ۱۹۴۶ نوشته بود با بيش از ۴۰ سال تاخير در ۱۹۸۲با نام «سياره مرگ» منتشر کرد. با نگاهى کوتاه به زندگينامه‌اى که خود او نوشته است آشکار مى‌شود که استانيسلاو لم چشمه‌هاى جوشان خلاقيت و نيروى تخيل را ظاهرا از روزگاران نخستين کودکى در خويشتن کشف کرده بود.
لم در همان دوران کودکى خيالهايى را که در ذهنش جرقه مى‌زدند معماگونه مى‌ديد، چنانچه مى‌گفت:من خود را نمى‌شناسم و من آن چشمه‌اى را که انديشه‌ام از آنجا مى‌آيد نمى‌شناسم. هريک از آثار استانيسلاولم خواننده را هميشه و بازهم شگفت‌زده مى‌کنند که چگونه دانش و فلسفه در طرحها و فرضيه‌هاى ظاهرا غيرواقعى و تخيل پربار درهم مى‌آميزند و مى‌توانند در زمانى ديگر واقعيت پذيرند و بايد اعتراف کرد که استانيسلاو لم اغلب موفق شده است پيشاپيش از واقعيت‌هايى سخن بگويد که نخست در خيال او پرورش يافته بودند، واقعيت‌هايى درباره‌ى فنآورى ژنتيک، نيوروبايونيک و هوشمندى مصنوعى که لم در سال ۱۹۶۴ در کتاب «مجموعه تکنولوژي» زير نام «فانتوماتيک و فانتومالوژي» طراحى کرده بود.
استانيسلاو لم با نگاه با تازه‌ترين برنامه‌هاى تحقيقاتى و نيز، با فانتزى و تخيل بى‌مرز خود به واقعيت‌ها ابعادى گسترده مى‌دهد و خواننده را در امواج گرم فانتزى شناور مى‌کند. او درباره‌ى تکامل تکنيکى بشريت مى‌انديشيد و گاه با طنز و گاه به گونه‌اى جدى پيامدهاى آن را تشريح مى‌کرد.
اين نويسنده برجسته در رمانهاى «بهشت»، «سولاريس» و «شکست‌ناپذير» گيجى‌هاى درک‌ناپذير خود را آشکار کرده است. از روى رمان «سوراليسم» نخست آندره تارکوفسکى در سال ۱۹۷۲ و سپس استون سودربرگ در سال ۲۰۰۲ فيلمهايى تهيه کردند که استانيسلاو لم هيچکدام از آنها را نپسنديد. از آثار ديگرش نيز فيلمهايى تهيه شده‌اند.
وى در يکى از آخرين گفتگوهاى خود که هفته‌نامه اشپيگل منتشر کرده است از هراسهايش در پيوند با آينده جهان سخن گفته است. مى‌گويد، درباره آينده بشريت احساسى ناآرام دارم، زيرا ما بى‌وقفه بسوى يک جنگ هسته‌اى به پيش مى‌تازيم. اما متاسفانه نمى‌دانم که در چه هنگام و در چه زمانى اين برخورد نهايى پديد خواهد آمد. و مى‌گويد، اگر مى‌دانستم، شايد خود را در درون گاوصندوق زرهى رييس جمهورى آمريکا پنهان مى‌کردم.
از ديدگاه بسيارى از هواداران ادبيات علمى- تخيلى که تنها به بافت‌هاى تکنيکى علاقمند هستند اشاره‌هاى فلسفى لم که در رمانهايش بازتاب داده است، بگونه‌اى مزاحم جلوه مى‌کنند. و از ديدگاه برخى از دانشمندان علوم طبيعى همه‌ى آنچه استانيسلاو لم ارائه داده است يک بازى ادبى‌ست که تنها انگل‌وار در روند علمى شرکت کرده است.
او خود مى‌گفت، تا زمانيکه نيروهاى تخيل مرا ترک نگفته‌اند مى‌کوشم تا روى اين نقطه انشعابى شگفت‌انگيز کار کنم. در اين ميدان من بومى شده‌ام و احساس خوشى دارم. و بويژه همين احساس خوش بود که هواداران استانيسلاو لم و دوستدارانش در آن با او شريک بودند. استانيسلاو لم در سرتاسر زندگى هنرى جايزه‌ها و نشان‌هاى زيادى دريافت کرد. افزون بر آثار فلسفى زيادى که نوشته است، داستانها، رمانها و شعرهايش نام او را بعنوان بزرگترين و برجسته‌ترين نويسنده‌ى علمى- تخيلى در تاريخ ادبيات جهان ثبت کرده‌اند.
پرويز حمزوى