موفقيت بی سابقهء چند نويسندهء زن ايرانی در آمريکا

چند هفته پيش روزنامهء نيويورک تايمز طی گزارشی اعلام کرد فروش کتاب «بازخوانیِ لوليتا در تهران» نوشتهء خانم آذر نفيسی از مرز نيم مليون نسخه گذشته است. در هفته های اخير اين کتاب هنوز هم جای خودش را در بالای ليست پرفروش ترين کتابهای جيبی نيويورک تايمز محفوط نگهداشته، به اين معنی که فروش اين کتاب، که به زبانهای زيادی ترجمه شده, هم اکنون به تعداد يک ميليون نزديک می شود. در چند سال اخير در آمريکا تعداد انگشت شماری از زنان ايرانی کتاب های داستان، رمان، خاطرات يا سفرنامه منتشر کرده اند، از جمله خانم ها ناهيد راکلين، فيروزه دوماس، جينا نهايی، تارا بهرامپور، شکوه ميرزادگی و گلاره آسايش. ازين ميان هيچکدام موفقيت بی سابقهء خانم آذر نفيسی را نداشته است. اما به نظر می رسد پس از خانم نفيسی دو تن ديگر نيز کارشان با استقبال بسياری روبرو شده و توجه منتقدان سرشناس را برانگيخته است. اين دو نويسندهء رويا حکاکيان و مرجانهء ساتراپی اند. حکاکيان با کتاب «خروج از سرزمين نَه» که ماه پيش منتشر شد و ساتراپی با دوجلد کتاب «پرسپوليس»( يک و دو).

همهء واکنش ها به موفقيت اين زنان به يکسان مثبت نبوده. تعداد نه چندان کمی از استادان دانشگاهیِ ايرانی در آمريکا که فعاليت آکادميک و رفت و آمدشان به ايران ايجاب می کند از لحن تند و انتقادی نسبت به دين اسلام پرهيز کنند، خانم نفيسی را متهم می کنند که با جريانهای محافظه کارِ طرفدار جورج بوش همراه شده است، جريانهايی که برای توجيه دخالت آمريکا در منطقه می خواهند ثابت کنند مسلمانان با زنان رفتاری متمدنانه ندارند و همهء خاطرات و گلايه ها در مورد مسايلی چون حجاب و برُقه و رفتار با بدن زن در اسلام چيزی جز تبليغات برای اثبات عقب ماندگیِ دين اسلام نيست.

وجه مشترک سه کتاب «بازخوانی لوليتا در تهران»، «خروج از سرزمين نه» و «پرسپوليس» آنست که تجربه ها و خاطرات سه زن را در متن بحرانی ترين حوادث تاريخ معاصر ايران، يعنی سالهای انقلاب و پس از آن ترسيم می کنند و هرسه ساختمان و پرداخت کاملن حرفه ای و محکمی دارند. اما از لحاظ سبک ادبی و گرايش سياسی ميان اين سه کتاب و نويسندگان آنها شباهت چندانی نيست.

کتاب خانم نفيسی به شکل دفتر خاطرات نوشته شده، قطعه قطعه و کوتاه کوتاه و توأم با ملاحظات نظری و نتيجه گيری های اخلاقی و سياسی متون کلاسيک ادبيات انگليسی است در فضای اختناق سياسی و دينی در ايران ِ

پس از انقلاب. کتابهای مرجانهء ساتراپی روايت هايي مصورند که زير ظاهر بی گناه و کودکانهء نقاشی هايش طنز خرد کننده ای دارد. اما کتاب خاطرات رويا حکاکيان ساختمانی رُمان گونه دارد که خوانندهء عادی را به سادگی به درون خودش می کشد، با اينهمه، در زير سطح روايیِ اوليه اش پرداختِ پيچيده ای را دنبال می کنتد مملو از اشاره های ادبی به فصل های خودش و به سنت هايي از ادبيات برجستهء يهود (از آرون اَپِلفِلد گرفته تا سال بلِّوو فيليپ راث - که طنز تيره و خود شِکَنی را در مورد وجوه رفتاری و اخلاقی ِ قومی شان به کار می برند) و نيز پرداخت خطوطی موازی با اثر معروف جيمس جويس «تصوير هنرمند در جوانی» در ترسيمِ بنيادگرايیِ دينیِ نهادی شده.

حکاکيان که پيش از اين دو دفتر شعر به فارسی منتشر کرده، در کتاب «خروج از سرزمين نه» روی شکل و ساختمان تک تک جمله های کتاب و گذار هر پاراگراف به پاراگراف بعدی چنان دقتی به خرج داده که به گفتهء بسياری از منتقدان اين کتاب به نحوی بی سابقه نثر انگليسی را شعرگونه کرده بدون اينکه از دقت توصيفی و تحليلی اين نثرکم کرده باشد و همه با عطف توجه به سن و زوايهء ديد و زبانِ دختری که از لحاظ منطق روايت ازهر فصل کتاب به فصل ديگر به تدريج بالغ تر و آگاهتر می شود. رويا حکاکيان هنوز به خاطرهء انقلاب وفادار است - انقلابی که ثمره های تلخ اش را به سمت تبعيد برای خود و خانواده اش ديده اما تمامیِ شعف جمعی و گرمای زيرپوست حرکت انقلابی را هم توأم با خطر حريقی که در زيرآن شورِ آرمانی نهفته، در فصل بی نظيری از کتاب به نام «از روی پشت بامها» توصيف می کند.

حضور اين سه نويسندهء زن ايرانی در مصاحبه های راديويی و تلويزيونی و سخنرانی های شهرهای مختلف آمريکا به مناسبت انتشار کتاب هاشان و نقدهای ستايش آميزی که در روزنامه ها و مجلات معتبر درباره شان چاپ شده، توجه محافل روشنفکری آمريکا را بارديگر متوجه ايران کرده است. پس از مطرح شده سينمای ايران در جهان و نيز موفقيت بزرگ شيرين نشاط در هنرهای بصری، اين بار دوم است که توجهی در مقياس وسيع و توده گير نصيب يک جريان فرهنگی ايرانی می شود.

عبدی کلانتری - نيويورک