فرهنگ واژه شناسی فارسی / گفتگو با محمدرضا شیروانی

«فرهنگ واژه شناسی فارسی» کتابی است که گرچه در شناسنامه‌اش تاریخ انتشار را پاییز ۱۳۸۳ نوشته‌اند، تقریبا با یک‌سال تاخیر و تازگی به بازار آمده. مولف کتاب، محمدرضا شیروانی، در مقدمه‌ی کوتاهی آن را «فرهنگی در شناخت واژه‌ها و ویژگیها و الگوهای واژه سازی در فارسی امروز و دشواریهای رایج در زبان» می‌خواند که «برای همه‌ی فارسی‌زبانان و به‌ویژه جوانان ایرانی در خارج از کشور» تالیف شده است.

شیروانی از قصد اولیه‌ی خود در تالیف این فرهنگ می‌گوید و از تغییراتی که در حین کار به وجود آمده: «من کار فرهنگ را که شروع کردم در اول منظورم یک فرهنگ برای جوانها و در حد دبیرستان بود. حدود هفت هشت، ده سال پیش بود که من به این فکر افتاده بودم. بعد در طول این مدت دیگران هم به این فکر افتادند و فرهنگهای دیگری هم درآمد که آخرینش فرهنگ دبیرستانی سخن است که همین روزها درآمده و حتما دیده‌اید. موقعی که من این کار را شروع کردم، در حین کار متوجه شدم که مشکلات دیگری هست که کمتر به آنها توجه شده. مثل کلمات همآوا، مثل همنگاشتها، مثل متشابه‌ها، که من اینها را جدا و فهرست کردم که در این کتاب آمده. بیشتر مخاطب‌هایی که در نظرم بودند جوان‌ها و به‌خصوص جوان‌هایی که الان بیرون و در خارج از کشور هستند بود که طبعا فارسی به نظرشان مشکل می‌رسد. در حالیکه فارسی زبان مشکل یا مشکل‌تر از زبانهای دیگر نیست. که البته مقایسه با زبان‌های دیگر را من از قول آدم‌هایی می‌گویم که در این زمینه تحقیق کرده‌اند و نه از قول خودم که چنین صلاحیتی ندارم. اینها متوجه نیستند که این مشکلات مشکلات خاصی نیست که می‌شود آنها را یاد گرفت. به این دلیل است که مثلا متشابه‌ها را توی یک فصل آورده‌ام.»

در این فرهنگ پس از بررسی موضوع‌هایی چون «ویژگی‌های خط و زبان فارسی»، «الگوهای واژه‌سازی در فارسی امروز»، «ساخت اسم و صفت»، «درباره‌ی برخی از تلفظ‌ها در زبان گفتار» و ... در ۲۵ بخش به توضیح واژه‌ها و ترکیبهای رایج زبان فارسی پرداخته شده است. واژه‌ها در این فرهنگ در گروه‌های مختلفی چون «کلمه‌های متتشابه و دشوار»، «واژه‌های هماوا با چند معنا»، «واژه‌های همنگاشت» و ... از هم جدا شده‌اند و در بخش‌هایی مانند «درباره‌ی جمع‌های عربی» و «پیشوندهای پربسامد لاتینی و برابرهای فارسی» ضمن توضیح ساخت این واژه‌ها پیشنهادهایی برای استفاده از معادل فارسی آنها نیز ارائه شده است. با جدا کردن واژه‌ها زیر عنوان‌های مختلف خواننده برای یافتن واژه‌ی مورد نظر باید حتما از ویژگی‌های آن اطلاع داشته باشد. این کتاب متاسفانه نمایه‌ای ندارد که تمام واژه‌ها در آن به صورت الفبایی فهرست شده باشند و به این ترتیب، گرچه کتابی است بسیار سودمند، استفاده از آن به عنوان فرهنگ لغت به ویژه برای جوانان که مخاطب اصلی آن عنوان شده‌اند، ساده نیست. آیا این یک نقص محسوب نمی‌شود؟

«درست می‌فرمایید، چرا این کمبود هست. یعنی لازم بود که یک فهرست وازگان در آخر کتاب بیاید. این کتاب یک نمایه لازم داشت. این را توی این چاپ نرسیدیم، امیدوارم چاپ‌های دیگری باشد و این کار انجام بشود. چرا، این نکته اصلا در نظرم و در طرح کارم هم بود ولی متاسفانه کار حروفچینی و بقیه‌ی کارهای این کتاب طول کشید. زمانی که قرار بود این کتاب چاپ بشود بحران کاغذ پیش آمد و این کار طول کشید و عقب افتاد. ولی این نکته‌ای که شما می‌گویید کاملا درست است و این کتاب باید یک چنین نمایه‌ای داشته باشد. ضمنا غیر از جوانها که گفتم، اول پیشگفتار هم آمده که بسیاری از ایرانیها هستند که زبان مادریشان فارسی نیست. آنها هم در این موارد این مشکلات را دارند. این است که آنها را هم باید به این گروه مخاطب اضافه کرد. فرض بفرمایید، ارمنی‌ها، که البته زبان ارمنی خودش از شاخه‌های زبان‌های ایرانی است اما زبانی کاملا متفاوت است، و ارمنی‌ها توی خانه ارمنی حرف می‌زنند. بچه‌های اینها وقتی به مدرسه می‌روند و می‌خواهند فارسی یاد بگیرند، به‌خصوص لغاتی که از عربی وارد فارسی شده، برایشان خیلی سخت است. برای بچه‌های خودمان هم که متاسفانه زیاد عادت به کتاب خواندن ندارند این چیزها سخت است.»

نقص این کتاب را در واقع باید نقصی بنیادی در کشور ما تلقی کرد. تدوین چنین فرهنگی محتاج کار گروهی و حمایت گسترده‌ی موسسات آموزشی و امثال آنهاست. وقتی اشخاص به ضرورت چنین باری را تنها بر دوش می‌گیرند طبیعی است چنین کمبودهایی نیز در کار رخنه کند. نابسامانی در این حوزه چنان است که گاه مولف وقت و انرژی بسیاری صرف کارهای تکنیکی کتاب نیز می‌کند:

«من در طول دو سال ۱۶ بار برای حروف‌نگاری و کارهای دیگر این کتاب از اصفهان به تهران آمده‌ام و برگشتم. حالا فکر کنید یک کاری که خودش سخت بوده و هی نوشته شده و تغییر کرده تا بار آخر که تقریبا حروف‌چینی نهایی شده بود آن را بردم خدمت دوست و استاد عزیزمان آقای ابولحسن نجفی که ایشان دیدند و گفتند خوب است، دیگر تقریبا آن موقع بود که من فکر کردم حالا بایستی برود برای چاپ.»

تیراژ این کتاب که در قطع وزیری و بسیار شکیل چاپ شده تنها ۱۱۰۰ نسخه است! با توجه به جوان بودن جامعه‌ی ایران و خیل عظیم دانشجویان و دانش آموزان که مخاطبان بالقوه‌ی چنین کتاب‌هایی هستند چرا تیراژ این کتاب اینقدر ناچیز است؟ شيروانى در پاسخ می‌گويد: «والله من نمی‌توانم به این سوال جواب بدهم. باید ببینیم چرا اینقدر کتاب کم خوانده می‌شود. متاسفانه اغلب کتابها تیراژشان همین است. چرایش هم چرای مفصلی است... نمی‌دانم چی باید بگویم.»

«فرهنگ واژه‌شناسی فارسی» را موسسه‌ی انتشارات آگاه در ۲۶۵ صفحه منتشر کرده است. از ویژگی‌های مهم این کتاب آوردن تلفظ درست واژه‌ها با حروف آوانگاری لاتین در مقابل کلمات است.

بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران