سفر ظریف به عمان و قطر؛ پیام‌هایی چندگانه و خشمی محتمل
۱۳۹۶ مهر ۱۲, چهارشنبه
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، در سفری دو روزه به عمان و قطر در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه (۱۰ و ۱۱ مهر/ ۲ و ۳ اکتبر) با مقامهای ارشد این دو کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. این نخستین سفر او به دوحه پس از بحران قطر بود.
البته پیش از ظریف، حسین جابری انصاری، معاون عربی و آفریقایی وزارت خارجه ایران، برای انتقال شفاهی پیام حمایت رئیس جمهوری ایران از دوحه، به قطر سفر کرده بود.
پایتخت عمان نخستین ایستگاه ظریف در سفر دو روزه‌اش بود. وزیر خارجه ایران روز دوشنبه در مسقط با همتای عمانی خود، یوسف بن علوی، درباره "انتقال گاز ایران از عمان به هند" و دیگر موضوع‌های حوزه انرژی، اقتصاد و ترانزیت گفت‌وگو کرد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
ایران پیش از این بر سر پروژه انتقال گاز به عمان بدون عبور از آب‌های امارات متحده عربی به توافق رسیده بود. پرونده‌های مهم دیگری نیز از جمله اوضاع یمن، عراق، سوریه و بحران خلیج فارس از دیگرموضوع‌های مورد بحث طرفین بوده‌اند.
کانال ارتباطی بالقوه میان آمریکا و ایران
نقطه اوج دیدار ظریف از مسقط اما دیدار سلطان قابوس با او بود. عمان در عین حفظ بی‌طرفی در مناقشه‌های منطقه‌ای، بارها ایفاگر نقش میانجی در مناقشه‌ها بوده و با ایران نیز همواره روابط نزدیکی داشته است.
سلطان قابوس در جریان مناقشه اتمی هم نقش مهمی در میانجی‌گری میان ایران و قدرت‌های جهانی داشت. او که با آمریکا هم مناسبات خوبی دارد، در سال ۲۰۱۳ میانجی مذاکرات محرمانه ایران و آمریکا در عمان بود که در نهایت به توافق هسته‌ای انجامید.
زیگمار گابریل، وزیر خارجه آلمان، چند روز پیش، پس از انتشار خبر وجود کانال‌های مستقیم ارتباطی میان آمریکا و کره شمالی، به ایالات متحده پیشنهاد کرد که کانال مستقیمی نیز برای گفت‌وگو با ایران بر سر "برجام" باز کند.
با توجه به روابط حسنه‌ی سنتی میان عمان و ایران، مسقط نامزدی مناسب برای چنین مأموریتی به نظر می‌رسد. حاکم عمان نیز در سال‌های گذشته بارها برای انجام معاینه‌های پزشکی به آلمان سفر کرده است. اما وجود ارتباطی میان اظهارات رئیس دستگاه دیپلماسی آلمان و نقش احتمالی عمان در این میان روشن نیست.
جزئیات گفت‌وگوی سلطان قابوس با ظریف رسانه‌ای نشده و تنها اعلام شده است که دو طرف در رابطه با همکاری‌های دوجانبه و "مسایل منطقه" با یکدیگر گفت‌وگو کرده‌اند.
وزیر خارجه ایران خود در مسیر بازگشت به تهران در جمع خبرنگاران گفت: «بحث دیگری که در هر دو کشور داشتیم و به صورت مفصل در جلسات خصوصی با سلطان عمان و امیر قطر مطرح کردیم بحث مسائل منطقه‌ای و ضرورت همکاری بین کشورهای منطقه و تبدیل این فرهنگ تخاصم در منطقه ما به فرهنگ همکاری و گفت‌وگو بود».
"رفراندوم کردستان عراق" در عمان و قطر
ظریف همچنین تأکید کرد که در خصوص یمن نظرات سه کشور به هم "بسیار نزدیک" بوده است. به گفته ظریف، یکی دیگر از موضوع‌های گفت‌وگوی او با سلطان عمان، امیر قطر و وزیران خارجه این دو کشور "ضرورت حفظ یکپارچگی و تمامیت ارضی عراق" بود.
به گفته وزیر خارجه ایران، درباره همه‌پرسی استقلال کردستان عراق بین سه کشور "نظرات مشترک زیاد" بوده است. سفیر ایران در عمان نیز پیش‌تر نگاه "نزدیک" مسقط به مسایل منطقه‌ای، از جمله رفراندوم کردستان عراق را "باعث گرمی" روابط دو کشور خوانده بود.
مسقط در نقش "میانجی" تهران و ریاض
در حالی که سفر اخیر وزیر خارجه ایران، به‌خصوص به قطر، همچون تلاشی برای تعمیق هر چه بیشتر شکاف میان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس ارزیابی می‌شود، ظریف آن را در چارچوب "همکاری و گفت‌وگو" توضیح داده و مجددا بر پیشنهاد "سامانه گفت‌وگو در خلیج فارس" تأکید کرده است؛ پیشنهادی که به گفته او، "مورد توجه برخی کشورهایی که آینده خودشان را در تنش، فشار و تحمیل بر همسایگان می‌بینند، قرار نگرفته" است.
صلاح‌الدین هرسنی در تحلیلی در شماره روز چهارشنبه روزنامه "جهان صنعت"، با تأکید بر تمایل عمان به حرکت "در راستای اهداف و اولویت راهبردی ایران" و نقش میانجیگرانه این کشور در تحولات منطقه، از نقش محتمل مسقط در تعدیل بحران روابط ایران و عربستان سخن گفته است.
از نظر این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل: «در شرایط حاضر هم سمت و سوهای دستگاه دیپلماسی مسقط در جهت حفظ نظم و ثبات در منطقه تعریف می‌شود و قابلیت آن را دارد که بتواند رهبری نظم و ثبات را در سایه نقش واسط و میانجی خود در منطقه به دست گیرد. به واقع سفر ظریف به مسقط تلاشی برای حفظ مناسبات و تقویت چنین راهبردی است. محققا در سایه نقش سازنده مسقط در منطقه، ایران می‌تواند روی نقش میانجی مسقط در روابط ریاض حساب باز کند».
ایران، "ضرورت اجتناب‌ناپذیر" قطر؟
محمدجواد ظریف روز سه‌شنبه نیز در دوحه ابتدا با شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر و سپس با همتای قطری خود، محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، دیدار و گفت‌وگو کرد. ظریف در دیدار با امیر قطر از جمله بر گسترش "بیش از پیش" روابط دوجانبه "در همه زمینه‌ها" سخن گفت و تأکید کرد که بایستی «دستگاه‌های رسمی دو کشور امکانات و تسهیلات برای مراودات بیشتر مردم و بخش خصوصی را برای استفاده از فرصت‌های تجاری و اقتصادی یکدیگر فراهم کنند».
وزیر خارجه ایران به‌رغم تأکید بر نزدیکی مواضع دو کشور در بسیاری از مسایل منطقه‌ای، در بازگشت از دوحه ضمن اشاره به اختلافات ایران و قطر "در گذشته" در مورد سوریه، از "ضرورت" گفت‌وگوی بیشتر با این کشور بر سر سوریه خبر داد.
به گزارش رسانه‌ها، امیر قطر نیز در گفت‌وگوی خود با ظریف بر "ضرورت اجتناب‌ناپذیر" مشورت و رایزنی مستمر با کشورهای منطقه، از جمله ایران، تأکید کرده است. چند روز پیش از سفر ظریف به دوحه، قطر اعلام کرده بود که هم‌پیمانانی دارد که می‌تواند با حمایت آنها در برابر اقدامات احتمالی نظامی بایستد.
چهار کشور عربستان سعودی، بحرین، امارات متحده عربی و مصر روز ۵ ژوئن (۱۵ خرداد) به شکل غافلگیرکننده‌ای از قطع کامل روابط دیپلماتیک خود با قطر خبر دادند و مرزهای زمینی، دریایی و هوایی خود را به روی این کشور بستند. یکی از دلایل اصلی این اقدام نزدیکی روابط دوحه و تهران اعلام شده بود.
در پی این "محاصره" که یکی از اهداف‌اش دوری قطر از ایران و قطع "حمایت این کشور از تروریسم" عنوان شده بود، تهران و آنکارا به شکلی فعال به کمک دوحه آمدند و ایران گذرگاه اصلی ارسال مواد غذایی به قطر و شکستن "محاصره" این کشور شد. قطر نیز که سفیر خود را در پی قطع روابط عربستان و ایران در ژانویه ۲۰۱۶ از تهران فراخوانده بود، اعلام کرد که او را دوباره به ایران بازمی‌گرداند.
خشم محتمل عربستان
به نظر صلاح‌الدین هرسنی، "جدای از معضلات امنیتی که حلقه نزدیکی دوحه − تهران است، مناسبات اقتصادی این دو کشور در حوزه انرژی آن هم در منطقه پارس جنوبی دلیل نزدیکی ایران و قطر است. از طرف دیگر نظر به آنکه قطر به‌واسطه رابطه با ایران از طرف عربستان سعودی، مصر، بحرین و امارات متحده عربی تحت فشار قرار دارد، مسلما این سفر خیال مقامات دوحه را بابت حمایت‌های ایران در قبال رفتار‌های ایذایی عربستان، امارات، مصر و بحرین راحت می‌کند».
این کارشناس روابط بین‌الملل در عین حال معتقد است که همین حمایت‌های ایران از قطر باعث نزدیک شدن مواضع دوحه به تهران در رابطه با موضوعاتی مثل رفراندوم استقلال کردستان هم خواهد شد.
از نظر هرسنی، گسترش مناسبات دیپلماتیک دوحه و تهران، "فرصتی" را برای ایران در جهت افزایش نفوذ در منطقه به وجود خواهد آورد. از سوی دیگر گسترش روابط اقتصادی دو کشور نیز می‌تواند "راه را برای خروج قطر از محاصره اقتصادی − ارتباطی فراهم کند" و از فشار عربستان و امارات بر دوحه بکاهد.
سایت "انتخاب" نیز روز سه‌شنبه (۱۱ مهر) در تحلیلی بر سفر ظریف به عمان و قطر نوشته بود که: «این سفر پیام‌های سیاسی متعددی را در بر دارد که قطعا باعث خشم عربستان سعودی و هم پیمانانش می‌شود؛ بویژه آنکه قطر از بحرانی که در منطقه ایجاد شده وسیله‌ای ساخته است برای تحکیم روابطش با ایران و ترکیه؛ دو دولتی که روابط متشنجی با عربستان و امارات دارند».