در انتظار دستیابی به منابع قطب شمال
۱۳۸۶ دی ۲۷, پنجشنبه
یخهای قطب شمال به تدریج ذوب می‌شوند و روزی خواهد رسید که از آن دیگر اثری نخواهد ماند. کسی به درستی نمی‌داند، این روند چند سال طول می‌کشد، اما آنچه که برای همه محرز است این است که قطب شمال روزی به دریا تبدیل می‌شود.
در حالی که فعالان محیط زیست در تکاپوی آهسته‌تر کردن این روند هستند، پنج کشور بی‌صبرانه انتظار چنین روزی را می‌کشند، روزی که از یخهای قطب شمال اثری نباشد و گنجینه‌ای که در زیر آن نهفته است به بیرون راه یابد، گنجینه‌ای از مواد سوختی و کانی که روسیه، کانادا، آمریکا، دانمارک و نروژ رؤیای دستیابی به آن را هم‌اینک در سر می‌پرورانند.
محققان روسی تخمین می‌زنند که ۱۰ میلیارد تن نفت و گاز در زیر پشته‌ی لومونوسوف که زنجیره‌کوه‌هایی در زیر دریا است، نهفته است. پشته‌ی لومونوسوف ۲۰۰۰ کیلومتر طول دارد، در زیر قطب امتداد یافته و سیبری شرقی را به گروئنلند پیوند می‌دهد. کارشناسان آمریکایی نیز برآورد کرده‌اند که یک چهارم مجموع نفت و گاز جهان در زیر یخهای قطب شمال قرار دارد.
همین برآوردها است که موجبات هم‌چشمی روسیه، کانادا، آمریکا، دانمارک و نروژ را پدید آورده. آنها در صددند، ثابت کنند بر قعر دریایی که تخمین زده می‌شود، ذخایر مهم سوختی در آن نهفته است، حقوقی دارند.
حقوق دریاها از دید کنوانسیون سازمان ملل
کنوانسیون ۱۹۸۲ سازمان ملل متحد مربوط به حقوق دریاها، حاکمیت کشورها بر سطح آبهای سرزمینی را به طول ۱۲ مایل دریایی و ناحیه‌ی انحصاری اقتصادی دربرگیرنده‌ی منابع زیردریاها را تا میزان ۲۰۰ مایل دریایی (معادل ۳۶۰ کیلومتر) از کناره‌های کشور تعیین کرده است.
هرمن رودولف کودراس از بنیاد «علوم مربوط به زمین و مواد خام» در هانوفر با اشاره به همین کنوانسیون می‌گوید: «منابع زیرزمینی قطب شمال موضوعی است که آن را بیش از حد جدی گرفته‌اند. در ۲۰۰ مایل دریایی روسیه، کانادا و آمریکا مطمئنا منابع زیرزمینی مثل نفت و گاز نهفته است. اما بعید است که در مناطقی فراسوی این منطقه، یعنی مناطقی که تا قطب شمال امتداد دارد، منابع زیرزمینی عظیمی پنهان شده باشد.»
به رغم این پیش‌بینی‌ها که وجود منابع عظیم زیرزمینی قطب شمال را انکار کرده یا آن را زیر سئوال می‌برند، پنج کشور همسایه‌ی قطب شمال به منطقه‌ی فراسوی ۲۰۰ مایل دریایی چشم دوخته‌اند.
کنوانسیون حقوق دریاهای سازمان ملل، بستر دریاهایی که فراسوی حوزه‌ی صلاحیت حقوق ملی قرار گرفته را «میراث مشترک بشری» می‌داند. طبق این کنوانسیون، قطب شمال در آبهای بین‌المللی واقع شده و متعلق به تمام کشورها است. بنا بر این کنوانسیون، کشورهای همسایه‌ی قطب شمال تنها می‌توانند در فاصله‌ی ۲۰۰ مایل دریایی بهره‌برداری اقتصادی بکنند، تحقیقاتی انجام دهند، ماهی‌گیری کنند یا اینکه منابع زیرزمینی را مورد بهره‌برداری قرار بدهند.
با وجود این روسیه در تابستان گذشته هیأتی پژوهشی را همراه با یکی از نمایندگان مجلس یا دومای این کشور، به قطب شمال فرستاد. وی که سوار بر زیردریایی اکتشافی کشورش بود، پس از درنوردیدن آبهای زیر یخهای قطبی، پرچم روسیه را عمود بر قطب شمال برافراشت. اما این عمل تنها توجه رسانه‌ها را برانگیخت و نتوانست بر حقوق بین‌المللی تعیین شده تأثیری بگذارد.
الکساندر پرولس، کارشناس حقوق دریایی از دانشگاه کیل آلمان، در این باره می‌گوید: «این عمل روسیه از نظر حقوقی بی‌اهمیت بود. از آنجایی که حقوق بین‌المللی تکلیف تمامی مناطق بین‌المللی را روشن کرده، هیچ کشوری در حال حاضر نمی‌تواند منطقه‌ای از دریا را اشغال کرده و با برافراشتن پرچم، آن را از آن خود بداند. این عمل امکان‌پذیر نیست. و آنچه که روسیه و دیگر کشورهای همسایه‌ی قطب شمال در تلاش اثبات آن هستند، این است که بستر دریاهای این مناطق را مانند مناطق خشک، امتداد طبیعی قلمرو کشوری قلمداد کرده و به نام خود ثبت کنند.»
روند بهره‌برداری از منابع زیر دریاها
با وجود این اگر کشوری بخواهد منابع زیرزمینی دریاهایی که فراسوی ۲۰۰ مایلی‌اش قرار دارد را مورد بهره‌برداری قرار بدهد، جز این چاره‌‌ای ندارد. به همین علت است که روسیه، کانادا و دانمارک در صددند، ثابت کنند که زنجیره کوه‌های زیر دریا موسوم به لومونوسوف متعلق به آنها است تا بتوانند عملیات حفاری کوهها را آغاز کنند. کودراس، در این باره می‌گوید: «حفاری در قطب شمال بسیار گران است. چرا که کشتی باید چندین روز در موقعیت ده متری بایستد و یخ با سرعتی حدود دو متر در ساعت از کنار محل حفاری عبور می‌کند.»
کودراس خود در یکی از مأموریت‌های بین‌المللی حفاری پشته‌ی لومونوسوف حضور داشت. در این عملیات، چهار حفاری به بهای ۱۲ میلیون دلار انجام شد. عملیات در عمق ۴۰۰ متری انجام گرفت و حفاری در عمقی بیش از این امکان‌پذیر نبود. افزون بر این حفاری نه در سنگ، بلکه در لایه‌های رسوبی صورت پذیرفت. بنابراین در حال حاضر اثبات اینکه این زنجیره‌‌کوه‌ها متعلق به چه کشوری است، چندان منفعت‌ساز به نظر نمی‌رسد.
اما فرض کنیم که یکی از کشورهای همسایه‌ی قطب بتواند، مالکیت خود بر این کوهها را اثبات کند و فرض کنیم، پیش‌بینی کارشناسان آمریکایی مبنی بر اینکه در این مناطق منابع عظیمی از نفت و گاز وجود دارد، درست باشد. آیا در این صورت استخراج این منابع به صرفه خواهد بود.
کریستین رایشرت از بنیاد علوم مربوط به زمین و مواد خام بهره‌برداری منابع زیرزمینی قطب شمال را مقرون به صرفه نمی‌داند. او در این باره خاطرنشان می‌سازد: «عمق آبهای این مناطق حدود ۴ هزار متر است. هنوز تکنیک به اندازه‌ای پیشرفت نکرده که بهره‌برداری از این مناطق آسان باشد. نه تنها حفاری، بلکه تدابیر امنیتی و زیست‌محیطی لازم نیز بسیار گران تمام خواهد شد. اگر کسی بخواهد این منطقه را مورد بهره‌برداری قرار بدهد، باید همه چیز را محاسبه کند. باید دید بهای ذخایر به دست آمده با توجه به مخارج استخراج آن چقدر است و آیا سرمایه‌گذاری در چنین عرصه‌ای به صرفه خواهد بود یا نه. چرا که در غیر این صورت سرمایه‌گذاران بالاخره پول‌های خود را پس خواهند گرفت.»