دریای خزر، قربانی توسعهی بیبرنامه
۱۳۸۶ مرداد ۲۴, چهارشنبه
آلودگی این بزرگترین دریاچهی جهان از جمله به دلیل فعالیت کارخانههایی است که در شهرهای ساحلی پنج کشور همسایه فعالیت میکنند. آلوده شدن بیش از حد آبهای خزر اکنون سلامت ساکنان کنارههای این دریا را تهدید میکند؛ ساکنانی که در پدید آمدن این وضعیت بیتقصیر نیستند.
بیست و یکم مرداد ماه نخستین مراسم «روز جهانی خزر» در تهران برگزار شد. این مراسم در سالگرد تصویب کنوانسیون محیط زیست دریای خزر، که پنج کشور حاشیهی این دریا از سال ۱۳۸۲ بحث در مورد آن را آغاز کرده بودند بر پا شده است.
فاطمه واعظ جوادی، رئیس سازمان حفاظت محیطزیست در این همایش اظهار امیدواری کرد که با توجه به نقش فعال ایران، دومین نشست این کنوانسیون که قرار است تابستان سال ۸۷ برگزار شود، میزبانی ایران را برای ایجاد محل ائمی این تشکل تصویب کند.
نگاهی به تاریخچهی کنوانسیونهای زیستمحیطی نشان میدهد که در چهار دههی گذشته پیمانهای بسیاری برای حفاظت از محیط زیست امضاء شده که کمتر نتیجهی ملموسی در بهبود وضعیت زیستگاهها داشتهاند. در سال ۱۳۵۰ کنوانسیونی در رامسر به امضاء رسید که هدف از آن حفاظت از تالابهای مهم جهان عنوان شد.
در حالی که ۳۶ سال از امضای این کنوانسیون میگذرد، انزلی، بزرگترین تالاب ایران، در آستانهی نابودی قرار دارد. در مورد دریای خزر نیز تقریبا وضع از همین قرار است. پیش از کنوانسیونی که این روزها سالگرد آن جشن گرفته میشود، سال ۱۹۹۵ «كنوانسیون منطقهای زیستمحیطی دریای خزر» با شركت نمایندگان و كارشناسان پنج كشور ساحلی دریای خزر و سازمانهای بینالمللی تشكیل شد.
بر اساس مفاد این پیمان، كشورهای ساحلی منطقه متعهد شدند، از جمله، در زمینهی جلوگیری، كاهش و كنترل آلودگی، و مدیریت مناطق ساحلی دریای خزر با یکدیگر همكاری کنند. با این همه پروین فرشچی، مشاور ارشد سازمان حفاظت محیطزیست در این مراسم میگوید «ما [کشورهای منطقه] در این سالها نتوانستهایم وضعیت خزر را بهتر كنیم.»
آلودگی فزاینده دریای خزر
آلودگی فزایندهی دریای خزر در وحلهی نخست از ورود فاضلابهای تصفیه نشدهی شهری، صنعتی و کشاورزی ناشی شده. این آلایندهها نه تنها آب دریا که سواحل آن را نیز تهدید میکنند. مدیر برنامه محیط زیست دریای خزر حمیدرضا غفارزاده معتقد است «به علت نزدیکی کارخانجات به رودخانهها و ورود فاضلابهای تصفیه نشده آنها سواحل ایران از نظر میکروبی بسیار آلوده است.»
صدیقی قائم مقام معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به انجام «پروژه مطالعات میكروبی خزر» میافزاید «بر اساس نتایج ۱۶ ایستگاه سنجش آلودگی، از بندر تركمن تا آستارا از سال گذشته تا كنون، آلودگی میكروبی ۵ شناگاه در منطقه بین «نور» تا «تنكابن» خصوصا چالوس و نوشهر وضعیت بسیار نامناسبی دارند.» به گفتهی صدیقی «میزان آلودگی این مناطق بسیار بالاتر از حد استانداردهای سازمان بهداشت جهانی است و حتی میزان برخی پارامترها حدود ۱۰ تا ۱۵ برابر حد مجاز است.»
کشورهای منطقه هر یک به نوعی در آلوده شدن خزر و سواحل آن سهم دارند. در حالی که در برخی از سواحل ایران و قزاقستان استفاده از سم د.د.ت. که سرطانزا و غیرقانونی است بیشتر مشاهده شده، اکتشاف و استخراج نفت در جمهوری آذربایجان آلودگیهای گستردهای در آبهای خزر را باعث میشود. سمهای حاصل از فعالیتهای کشاورزی و پسابهای صنعتی در گوشت برخی از ماهیان نیز مشاهده شده است.
دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه ی جهان محدودهای بسته است که خروج آلایندهها تنها از راه تبخیر آب آن انجام میشود. گذشته از آلایندههای مناطق مسکونی و صنعتی کنارهها روزانه میلیونها متر مکعب آب آلوده از طریق بیش از ۱۳۰ رودخانهی کوچک و بزرگ وارد خزر میشود.
رود ولگا که بیش از نیمی از فعالیتهای کشاورزی و صنعتی روسیه در کنارههای آن انجام میشود بزرگترین بخش آبهای ورودی به دریای خزر را با خود میآورد. ۸۰ درصد آب خزر از رود ولگا به این دریا میریزد و ۵ درصد آن از رودخانههای ایران. در مورد میزان آلایندههایی که از طریق کشورهای مختلف به خزر سرازیر میشود اختلافنظر وجود دارد.
با این همه اطلاعات موجود حکایت از تشدید وضعیت بحرانی این دریا دارد. در کنار آلایندهها برخی از عوامل طبیعی مانند ورود آبزیان غیربومی و صید بیرویه نیز در برهم خوردن تعادل دریای خزر بیتاثیر نبوده است. تولید خاویار که در ده سال پیش دو هزار تن بوده، امروزه به ۵۰ تن رسیده و از ۱۳۳ گونه ماهی خزر ۲۷ گونهی آن در فهرست آبزیان در حال انقراض ثبت شدهاند.
واقعیت امروز دریای خزر نشان میدهد که وضعیت موجود بیش از آن که بر اثر کمبود پیمانهای بینالمللی به وجود آمده باشد حاصل پایبند نبودن کشورهای ساحلی این دریا به پیمانهای موجود است.
بهزاد کشمیریپور، گزارشگر دویچه وله در تهران