دانشگاه توده ها يا آموزشگاه های فوق العاده در آلمان

”آموزش برای همه”، شعاری است كه نخست در شمال اروپا و انگليس به طور گسترده و رسمی در ميانه ی سده ی نوزدهم به اجرا درآمد. فردريك گرونتويك Grundtvik دانشپرور دانماركی كه همه ی عمر خود را در راه آموزش و پرورش قشرهای پايين جامعه صرف كرد، در سال ۱۸۴۴ نخستين آموزشگاه فوق العاده ی بزرگ را در دانمارك با عنوان دانشگاه توده بنا نهاد.

پيش از او، دست اندركاران جنبش كارگری در سراسر اروپا شعار آموزش برای همه را تبليغ ميكردند و موفقيتهای محدودی نيز در اين زمينه به دست آورده بودند. اما گروندويك نظرش تنها به كارگران يا حتا فقط و فقط به افراد كم درآمد نبود، بلكه از زنان، پيران و حتا عقب ماندگان ذهنی دعوت كرد كه در دوره های آموزشی او شركت كنند و در رشته ی مورد علاقه شان مطالبی بياموزند. او ميگفت: ”مردم تنها زمانی ميتوانند از حقوق دموكراتيك خود بهره مند شوند كه از سواد كافی برخوردار باشند”.

آنچه امروزه در اروپای شمالی از آموزشگاه های فوق العاده برجا و برپا مانده، در درجه ی نخست، پرورشگاه های شبانه روزی ای هستند كه دانش پژوه از ۲ ماه تا يك سال پيوسته در آنجا زندگی ميكند و در رشته ی بخصوصی آموزش ميبيند. از اين دانش پژوهان امتحانی گرفته نميشود، بلكه همگان به اصل خود آموزش و تجربيات شخصی و عملى، بسنده ميكنند. البته نهادهايی نظير آنچه در آلمان بنام دانشگاه های توده ها وجود دارد، در اروپای شمالی هم هست كه مستقيماً زير نظر و اداره ی دانشگاه های هر شهر، كار ميكنند.

با پا گرفتن جنبشهای اجتماعی در آلمان، در اين سرزمين نيز، آموزش برای همه در دستور كار آرمان خواهان و مردم دوستان قرار گرفت. ولی تنها توسط اشخاص خيرخواه اداره و پشتيبانی ميشد. از جمله شخصی به نام Wilhelm Bülsches در سال ۱۹۰۲ آموزشگاهی بنام دانشگاه آزاد برای همه در برلين تأسيس كرد. با پايان گرفتن جنگ جهانی اول و استقرار جمهوری وايمار، دانش پروران آلمانی فعال تر شدند و در شهرهای ينا Jena و تورينگن آموزشگاه هايی به همين سبك ايجاد كردند و در همان ماه های نخست، هزاران علاقه مند را بسوی خود كشاندند.

شركت سايس Zeiss كه عينكهای ارزنده ی آن در ايران امروز هم آشناست از همان آغاز با اين آموزشگاه ها همكاری داشت و آنها را از نظر مالی پشتيبانی ميكرد. دو سال پس از ايجاد نخستين دانشگاه های توده ای در جمهوری وايمار، تعداد آنها به ۹۰ آموزشگاه رسيد. حتا در سال ۱۹۲۳ در شهر نايسه Neisse واقع در شرق آلمان، يك پرورشگاه به سبك دانماركی ايجاد شد كه دانش پژوه به طور شبانه روزی در آنجا بياموزد و زندگی كند. فعاليت دانشگاه های توده ها در جمهوری وايمار چنان چشمگير بود كه پشتيبانی ازآن در قانون اساسی اين جمهورى، صريحاً منظور شد.

در دوره ی ديكتاتوری نازيها كار دانشگاه های توده ها مثل اكثر اقدامات فرهنگی يا راكد ماند يا بسود مقاصد آنها يعنی اهداف يهودى ستيزانه، تغيير جهت داد. هنگامی كه جنگ دوم جهانی پايان گرفت و آلمان از سيطره ی فاشسم رهايی يافت، كار نهادهای آموزشی نيز به سبك و روش جمهوری وايمار از سر گرفته شد. درست شصت سال پيش، در سال ۱۹۴۶ نخستين دانشگاه توده ها كه همان آموزشگاه های فوق العاده برای بزرگسالان باشد، در منطقه ی صنعتی غرب آلمان تأسيس شد. ۹ سال بعد در همانجا يعنی در شهر كوچك مارل Marl, ساختمان ويژه ای به اين آموزشگاه تعلق گرفت و دولت وقت بودجه ای برای تأسيس و گسترش اينگونه آموزشگاه ها مقرر كرد.

اين آموزشگاه ها در آغاز كار، بيشتر برای بالا بردن سطح سواد سياسی مردم تشكيل شده بودند. اما آرام آرام به آموزشگاه های حرفه ای يی تبديل شدند كه تقريباً هر رشته ای را آموزش ميدادند و ميدهند. هم اكنون، بيش از يك هزار واحد از فولكس هوخ شوله ها در آلمان وجود دارند كه برای نمونه در سال گذشته جمعاً ۱۵ ميليون ساعت در آنها تدريس شده است. از آنجا كه اين آموزشگاه ها از سوی دولتهای ايالتی و بخشدارى ها پشتيبانی ميشوند، شهريه آن ها هميشه از شهريه مراكز مشابه كمتر است. بدين ترتيب، اين آموزشگاه ها، پيوسته مورد استفاده ی عموم قرار ميگيرند و هر سال تعداد بيشتری را بسوی خود جلب ميكنند.

در اين ميان آموزشگاه های يادشده برای غير آلمانى هايی كه ميخواهند در اينجا زبان آلمانی بياموزند، نقش حساسی دارند. همه ساله، ده ها هزار نفر از مليت های مختلف، برای آموختن زبان آلمانی در اين آموزشگاه ها نام نويسی ميكنند. به طوری كه زبان آموزی پرطرفدارترين رشته ی آموزشی اينگونه آموزشگاه ها در كنار كامپيوتر و زبانهای خارجی ديگر است.

كار دانشگاه های توده ها آنچنان بالا گرفته است كه بخش سوادآموزی بزرگسالان، كه پيش از اين زير نظر اين نهاد اداره و اجرا ميشد، امروزه خود به نهاد مستقلی تبديل شده است. مدارس شبانه در كنار دوره هاى فوق العاده ی آموزشگاه های ياد شده تشكيل ميشوند و مكمل اينگونه آموزشگاه ها هستند. متأسفانه چوب صرفه جويی اقتصادی، كه امروزه در سراسر جهان به روی نهادهای فرهنگی بلند شده، دانشگاه های توده ها را هم مصون نگذاشته است. در سالهای اخير، بخشداريها بودجه ی كمتری در اختيار اين آموزشگاه ها گذاشته اند. به طوری كه دانش پژوهان از افزايش شهريه برخی از درسها و رشته ها شكوه ميكنند.

اينها كه گفتيم همه حاكی از آن است كه مدل برداری از اين آموزشگاه ها، هرگز به معنی تقليد كوركورانه از غرب نخواهد بود. پيشتر، در همين برنامه گفته بوديم كه پيكار با بيسوادی در سال ۱۳۴۱ به طور رسمی در ايران آغاز شد و تا زمان انقلاب، توسط سپاه دانش به اجرا درميآمد. در كوران انقلاب انجمن های خيريه، با شعار آموزش به طبقات محروم، به سوادآموزی در روستاها و نقاط دور افتاده پرداختند. تا اينكه جهاد سازندگی اداره ی اين رشته را به عهده گرفت. از آنجا كه آمار دقيقی از سوادآموزی در ايران در دست نيست، نميتوان درباره ی سبك و سياق كار در اين رشته حكم داد. همينقدر ميشود گفت كه كار دانشگاه های توده ها در آلمان كاملاً موفق بوده، به طوری كه در كشورهای آلمانى زبان ديگر نيز، از اين روش پيروی شده است.