خوب و بد "تجارت عادلانه" زعفران
۱۳۹۵ دی ۴, شنبه
عکس دختربچه‌ای در حال بازی و گردش بر روی کوهی از زباله از آریز قادری برنده جایزه بهترین عکس سال از یونیسف آلمان شد. آریز قادری درباره چگونگی شکل‌گیری مجموعه عکس خود به دویچه وله گفت: «برای عکاسی از فصل برداشت زعفران به تربت حیدریه رفته بودم. ولی وقتی دیدم کارگرها، بلوچ‌های خانه‌بدوش هستند، پرس‌وجو کردم، پیدا کردم و رفتم از آن‌ها عکاسی کردم.»
به گفته عکاس، خانواده این دختر بلوچ در فصل برداشت زعفران در جستجوی کار در ۲۰ کیلومتری تربت حیدریه چادر زده بودند. این دختر در میان زباله‌ها به دنبال چیز بدردبخوری می‌گشت تا کمک‌خرج خانواده‌اش باشد. در منطقه‌ای که قادری عکاسی می‌کرده کارگران روزمزد بوده و درآمدشان از ۴۰ هزار تومان تجاوز نمی‌کند.
با وجود این که زعفران گران‌ترین ادویه جهان است شرایط بد زندگی در میان کارگران مزارع زعفران امر نادری نیست. در سال ۲۰۱۵ قیمت یک گرم زعفران در بازار جهانی به ۶۵ دلار رسید. این در حالی است که بسیاری از کشاورزان و کارگران مزارع زعفران از کم‌درآمدترین اقشار جامعه‌اند. قیمت بالای این محصول در بازار جهانی آن را به کالای مناسبی برای موسسه بین‌المللی "فیرترید" (Fairtrade) (به معنی "تجارت عادلانه") تبدیل می‌سازد. هدف این موسسه بهبود بخشیدن شرایط زندگی تولیدکنندگان کم‌درآمد کالاهای لوکس مانند قهوه، موز، پنبه و از چندی پیش زعفران است.
همکاری با فراز و نشیب
در ایران همکاری تعاونی کشاورزان "ارغوان دشت پائیزان" با "فیرترید" آغاز خوبی داشت. همکاری این تعاونی به همراه دو شرکت بزرگ آغاز شد. این دو شرکت به عنوان صادرکننده و تقریبا همزمان تعاونی کشاورزان "ارغوان دشت پائیزان" به عنوان تولیدکننده مهر "فیرترید" را دریافت می‌کنند.
حسن زمانی، مسئول ارتباطات شرکت "ارغوان دشت پائیزان" در گفت‌وگو با دویچه فارسی تاکید کرد که این همکاری در یکی دو سال اول بسیار مثبت بود. اما پس ازآن این دو شرکت خرید خود از "ارغوان دشت پائیزان" را قطع می‌کنند. زمانی می‌گوید: «متاسفانه بعد از مدتی متوجه شدیم به نام جنس ایرانی یعنی جنس ما، زعفران تهیه‌شده در خشک‌کن‌های سرمایشی را به فروش می‌رسانند.»
شرکت "ارغوان دشت پائیزان" زعفران خود را به روش سنتی رایج در ایران که روشی گرمایشی است و نه سرمایشی (Freeze Drying)، تهیه می‌کند. این پیش‌آمد به شکایت "ارغوان دشت پائیزان" از دو شرکت یادشده و پایان همکاری این دو گروه می‌انجامد.
برای کشاورزان اما پایان این همکاری، شروع داستان جدیدی بود. حسن افزود: «حجم فروش ما در دوران همکاری با شرکت بین‌المللی زعفران و پینا زعفران حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ کیلوگرم زعفران در سال بوده است. پس از قطع خرید این دو شرکت محصول یک فصل روی دست کشاورزان ماند.»
از زمانی که تعاونی به شکل مستقل کار خود را ادامه داد حجم فروش همچنان از ۲۰ تا ۳۰ درصد حجم فروش اولیه تجاوز نکرده است.
اما موسسه "فیرترید" چه امکاناتی برای پیگیری این رویداد دارد؟ شاکر حسین ملک همکار پاکستانی موسسه و مسئول چند تولیدکننده با محصولات مختلف در سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان در این‌باره می‌گوید: «امکانات "فیرترید" برای پیگیری این موضوع بسیار محدود و اثبات این موضوع تقریبا غیر ممکن است. چراکه برای بازپس گرفتن مهر "فیرترید" از این شرکت‌ها، می‌بایست کل زنجیره تولید مورد بررسی قرار گیرد تا مشخص شود که این زعفران کجا تولید شده است. این کار از لحاظ فنی غیرممکن است.»
درآمدی پرنوسان
استانداردهای "فیرترید" به سه بخش اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی تقسیم می‌شوند. سهم ۸۰ درصدی خرده‌مالک‌ها در یک تعاونی کشاورزی از شرایط این موسسه برای شروع همکاری با این ارگان‌هاست. در چارچوب تعاریف "فیرترید"، خرده‌مالک به کسی گفته می‌شود که مساحت زمین او زیر ۲ هکتار باشد.
بر اساس توضیحات موجود درباره استانداردها و مزایای همکاری با "فیرترید" که در سایت این موسسه آمده، علاوه بر قیمت فروش بالاتر، نسبت به قیمت موجود در بازار جهانی، یک پاداش ۱۰ درصدی (از درآمد فروش) است که همه اعضای تعاونی و کارگران مشغول به کار در مزارع در روندی دموکراتیک و بر اساس نیازهای مشترکشان درباره چگونگی خرج شدن آن تصمیم‌گیری می‌کنند.
اما به علت وابستگی این ۱۰ درصد به میزان فروش زعفران، این بخش از درآمد کشاورزان دچار نوسان‌های زیادی می‌شود. حامد علی‌پور یکی از کشاورزان زعفران در تربت حیدریه و عضو تعاونی "ارغوان دشت پائیزان" در این‌باره می‌گوید: «برای مثال امسال اصلا تولید محصول خوب نبود و ما ۶۰ تا ۷۰ درصد افت تولید داشتیم. ولی سال گذشته تولید محصول خیلی خوب بود. زعفران و محصول نهایی بسیار متاثر از آب و هوا و میزان بارندگی در طول سال است.»
علی‌پور در ارتباط با اولویت‌های موجود در این منطقه گفت: «نیاز اصلی این منطقه یافتن راه‌حل برای مقابله با خشکسالی و کمبود بارش است.» نصب لوله‌های آب برای جلوگیری از هدر رفتن آب در جوی‌های خاکی و تاسیس استخرهای ذخیره آب کشاورزی و تجهیز آن‌ها به لایه‌های ژئوممبران (Geomembrane) از پروژه‌هایی‌اند که این تعاونی تا کنون "پاداش" خود را در ساخت آن سرمایه‌گذاری کرده است.
ورق‌های ژئوممبران ضدآب‌اند و برای جلوگیری از هدر رفتن ذخایر آب در ساخت استخرهای کشاورزی به کار می‌روند. چون زعفران در تابستان نیاز به آب ندارد کشاورزان آب را در تابستان در این استخرها ذخیره می‌کنند و در ابتدای پائیز که موعد آبیاری زعفران است از این ذخایر استفاده می‌کنند.
با این که تفاوت قیمت زعفران "فیرترید" و غیر"فیرترید" در هر کیلو تنها ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار تومان است، به گفته علی‌پور برای کشاورزان زعفران حتی همین مبلغ هم قابل‌توجه و ارزشمند است.
اما این بخش از درآمد نیز وابسته به فاکتوری دیگر یعنی میزان تقاضا برای زعفران "فیرترید" در بازار است. با وجود اینکه تضمین حداقل قیمت از شرایط کار "فیرترید" با تولیدکنندگان است، اما این موسسه حداقل درآمدی پیش‌بینی نکرده است.