خامنه‌ای و فراز و فرود توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۶
۱۳۹۵ دی ۲, پنجشنبه
در روزهایی که نمایندگان ایران و ۶ قدرت جهانی مشغول سوهان‌کاری نهایی توافق هسته‌ای بودند عکس‌هایی از محمدجواد ظریف، وزیر خارجه در رسانه‌ها منتشر شد که در بالکن هتل "کوربورگ" با چهره‌ای خسته اما خندان و خشنود، متن توافق را به خبرنگاران نشان می‌داد.
برخی دیپلمات‌های غربی روایت کرده‌اند، شبی که توافق هسته‌ای نهایی شد (۲۳ تیر ۹۴/ ۱۴ ژوئیه)، جان کری، همتای آمریکایی ظریف در جمع مذاکره‌کندگان با صدایی لرزان، از این که جلوی یک جنگ احتمالی با گفت‌وگو گرفته شده چنان احساساتی صحبت کرد که اشک در چشمان اغلب حاضران جمع شده بود.
روایتی از این ماجرا را وندی شرمن، معاون سیاسی جان کری، ۲۳ اردیبهشت امسال در سخنرانی خود در موسسه بیکر بازگو کرده است.
بازخوانی مواضع برجامی خامنه‌ای
حدود ۶ ماه پس از نهایی شدن توافق هسته‌ای میان ایران و کشورهای ۱+۵، سرانجام در روزهای ابتدایی سال جاری میلادی (۲۶ دی ۹۴/ ۱۶ ژانویه) اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) آغاز شد.
برجام در داخل و خارج ایران و آمریکا منتقدان و مخالفان زیادی دارد که پرداختن به انگیزه‌ها و استدلال‌های آنها در یک نوشته مختصر ممکن نیست.
برای مرور سرنوشت پرونده هسته‌ای ایران در سالی که به پایان خود نزدیک می‌شود، می‌توان به بررسی موضع‌گیری‌های رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای درباره مذاکرات و نتایج آن پرداخت.
مذاکرات هسته‌ای ایران و شش قدرت جهانی بدون موافقت خامنه‌ای امکان‌پذیر نبوده و چنانکه مذاکره‌کنندگان ایرانی در مناسبت‌های مختلف تاکید کرده‌اند هیچ توافقی بدون اطلاع و تائید او صورت نگرفته است.
حسن روحانی در مراسم روز دانشجو گفته است: «ما هیچ قدمی در مسئله برجام برنداشتیم مگر آنکه با مقام معظم رهبری مشورت کردیم.»
او با اذعان به این که "در مقام عمل جایی کم و کسر آوردیم" تصریح کرد که در مسئله برخورد با نقض برجام هیچ اختلافی میان دولت، مجلس و خامنه‌ای وجود ندارد.
علی لاریجانی، رئیس مجلس نیز ۲۵ آذرماه بر نقش خامنه‌ای در تصمیم‌گیری‌های کلان تاکید کرد و گفت: «در همه بحران‌ها نظیر مسأله هسته‌ای رهبری با فکر و درایت موضوع را پیش بردند.»
بر این اساس، بازخوانی موضع‌گیری‌های برجامی رهبر جمهوری اسلامی در یک سال گذشته، می‌تواند تا حدودی تمایل یا نیاز ایران به پایبندی به توافق هسته‌ای را آشکار کند.
بیشتر بخوانید: خامنه‌ای: برای برجام هزینه سنگینی پرداختیم
اعتراف به هزینه سنگین برجام
اظهارات خامنه‌ای نشان می‌دهد که ایران در موارد بسیاری نتوانسته خطوط قرمزی را که او ترسیم کرده رعایت کند و به اهداف تعیین شده دست‌یابد.
او که بارها، برداشته شدن تمام تحریم‌ها را شرط توافق هسته‌ای عنوان کرده بود چند روز پس از اجرایی شدن برجام در نامه‌ای به رئیس جمهور حسن روحانی اعتراف می‌کند که اجرای برجام تنها "رفع بخشی از آن تحریم‌های زورگویانه" کشورهای غربی را در پی خواهد داشت.
خامنه‌ای همچنین اقرار کرده که "در برابر آنچه در این معامله به دست آمده، هزینه‌های سنگینی پرداخت شده است".
او پیشتر نیز خواستار آن شده بود که رئیس جمهور آمریکا و اتحادیه اروپا به طور کتبی تصریح کنند با اجرای برجام "تحریم‌ها به طور کلی برداشته می‌شود".
برخلاف این تاکیدها، توافق هسته‌ای و برجام فقط به تعلیق و لغو گام به گام تحریم‌هایی مربوط می‌شود که به خاطر فعالیت‌های هسته‌ای علیه جمهوری اسلامی اعمال شده و ارتباطی به تحریم‌های غیرهسته‌ای ندارد.
بیشتر بخوانید: رویارویی موافقان و مخالفان برجام در سال‌روز توافق هسته‌ای
تکرار اتهام نقض برجام به آمریکا
رهبر جمهوری اسلامی در چند مورد آمریکا را متهم به نقض برجام کرده و در مواردی هشدار داده که این کار با عکس‌العمل ایران روبرو خواهد شد؛ با این حال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش اخیر خود تائید کرده که ایران به همه تعهدات خود پایبند بوده است.
خامنه‌ای مهرماه سال گذشته نیز در نامه‌ای به حسن روحانی نوشته بود که هرگونه اظهار نظر مقامات آمریکا و اتحادیه اروپا "مبنی بر این‌که ساختار تحریم‌ها باقی خواهد ماند، به‌منزله‌ی نقض برجام است".
برخلاف این شرط، حفظ ساختار تحریم‌ها در خود توافق هسته‌ای گنجانده شده و چنان‌چه ایران به تعهدات خود عمل نکند محدودیت‌ها علیه این کشور می‌تواند طی ۶۵ روز دوباره اعمال شود.
در هفته‌های پایانی سال ۲۰۱۶ مسئله تمدید قانون تحریم‌های ایران (آیسا) که تقریبا با رأی اکثریت مطلق نمایندگان مجلس و سنای آمریکا به تصویب رسید از دیگر مواردی بود که بار دیگر بحث نقض برجام را به میان کشید.
خامنه‌ای و فرمان توقف برجام
قانون یادشده دو دهه پیش تصویب شد و با رأی قاطع کنگره آمریکا، بدون امضای رئیس جمهور، باراک اوباما نیز برای یک دهه دیگر تمدید شده است.
خامنه‌ای پس از تصویب تمدید "آیسا" گفته بود: «اگر این تمدید اجرایی و عملیاتی شود ، قطعا نقض برجام خواهد بود و ایران در مقابل آن واکنش نشان خواهد داد.»
شماری از مقام‌های ارشد آمریکایی، از جمله جان کری گفته‌اند که تمدید این قانون تاثیری در کاهش تحریم‌ها علیه ایران مطابق توافق هسته‌ای نخواهد داشت.
در یکی از نامه‌های خامنه‌ای به روحانی تاکید شده که در دوره اجرای برجام "وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه‌ای، از جمله بهانه‌های تکراری و خودساخته‌ی تروریسم و حقوق بشر" توسط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات، نقض برجام محسوب می‌شود و دولت موظف است "اقدام‌های لازم را انجام دهد و فعالیت‌های برجام را متوقف کند".
بیشتر بخوانید: خامنه‌ای: به نقض برجام قطعا واکنش نشان می‌دهیم
نمایش اقتدار یا اقدام نمایشی؟
در یک سال گذشته رهبر جمهوری اسلامی چند بار، برخی اقدام‌های آمریکا را نقض برجام اعلام کرده، بدون آنکه دولت اقدام‌های برجامی را مطابق خواسته او متوقف کرده باشد.
حسن روحانی ۲۳ آذر ماه در واکنش به تمدید "آیسا" در نامه‌ای به وزیر خارجه دستور داد "نسبت به اجرای مراحل پیش‌بینی شده در برجام برای رسیدگی به موارد نقض، اقدام نموده و دیگر پیگیری‌های حقوقی و بین‌المللی لازم را نیز به‌طور جدی معمول دارد" و نتیجه را ظرف یک ماه به او گزارش کند.
رئیس جمهور در نامه‌ی دیگر علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی را مامور کرده که در واکنش به نقض برجام از سوی آمریکا "برنامه‌ریزی برای طراحی و ساخت پیشران هسته‌ای" و مطالعه و طراحی برای تولید سوخت آنها را پیگیری کند.
رسانه‌های داخلی حامی دولت از نامه روحانی پشتیبانی کرده‌اند و برخی رسانه‌های مخالفت، از جمله روزنامه کیهان معتقدند دستورات او "بوی دور زدن موضوع و نمایشی بودن" می‌دهد زیرا مطالعه برای ساخت پیشران هسته‌ای تکلیفی است که مجلس ۱۴ ماه پیش برای دولت تعیین کرده و نمی‌تواند "دستور قاطع به اقدام عملی" تلقی شود.
برخی کارشناسان اعتقاد دارند بسیاری از اقدام‌های آمریکا، از جمله در واکنش به آزمایش‌های موشکی سپاه ناقض برجام نیست و به مسائلی مربوط می‌شود که موضوع مذاکره میان ایران و کشورهای ۱+۵ نبوده است.
بر این مبنا تکرار اتهام نقض برجام به آمریکا و تهدید به واکنش متقابل از سوی خامنه‌ای، با هر انگیزه‌ای انجام شود، با ادامه پایبندی ایران به تعهدات برجامی، نه باورپذیر است و نه نشانه‌ی اقتدار.