جهان عرب، مهمان ويژه در نمايشگاه جهانى كتاب فرانكفورت

صنعت نشر در کشورهای عربی با مشکلات گوناگونی روبروست. در کشورهایی چون مصر و موریتانی هنوز هم پنجاه تا شصت درصد مردم بیسواد هستند و بازار کتاب آنطور که باید و شاید رشد نکرده است. از یکسو اکثر مؤسسات انتشاراتی از ساختاری مدرن و کارا برخوردار نیستد و از سوی دیگر هنوز هم در بسیاری از کشورهای عربی، بیش از همه کتابهایی به چاپ میرسدند که مورد قبول دولت حاکم هستند.

یکی از نهادهای کلیدی که سعی در تغییر این روند دارد و از آن گذشته در برنامه ریزی و سازماندهی حضور کشورهای عربی در نمایشگاه جهانی کتاب در فرانکفورت نقش مهمی ایفا کرده، اتحادیه ناشران عرب است که هفت سال پیش بنیانگذاری شد. نخستین اتحادیه ناشران در کشوری عربی در دهه شصت میلادی در مصر تاسیس شد.

در ۲۲ کشور عضو لیگ عرب بیش از یکهزار ناشر مستقل وجود دارد که طبق برآوردهای انجام شده، سالانه ۲۰ هزار تا ۳۱ هزار عنوان کتاب منتشر میکنند. ۴۵ درصد از کتابهای منتشره در کشورهای عربی، آثار علمی و تخصصی، ۲۵ درصد آنها کتب درسی، نزديك به ۲۰ درصد كتب مذهبى و باقى، آثار ادبى هستند.

اين ارقام نشان ميدهد كه تنها بخش كوچكى از فعاليتهاى موسسات انتشاراتى به ادبيات اختصاص دارد. در گزارشهاى آمارى از آن سخن ميرود كه در تمامى كشورهاى عربى سالانه بطور متوسط ۲ هزار اثر ادبى منتشر ميشود و اين رقم با توجه به اين واقعت كه جمعيت اين كشورها در مجموع از مرز ۲۸۰ ميليون نفر هم فراتر ميرود، بس تأمل برانگيز است. در مقايسه، تركيه با جمعيت ۷۰ ميليون نفريش سالانه آثار ادبى بيشترى روانه بازار ميكند و يونان كه تنها ۱۱ ميليون نفر جمعيت دارد، بطور متوسط ۱۰ هزار اثر ادبى در سال به چاپ ميرساند.

سازمان ملل پيوسته از وجود مشكلاتى اساسى در كشورهاى عربى، از جمله سانسور، موانع گوناگون ادارى و دولتى و همچنين بالا بودن هزينه توليد كتاب در اين كشورها انتقاد ميكند. توقیف و یا سانسور یک اثر چیزیست که بسيارى از نویسندگان و بنگاه های انتشاراتی در كشورهاى عربى بارها و بارها طعم آنرا چشیده اند. اردن، سوریه، مصر، تونس، لیبی، الجزایر، مراکش و یمن از جمله کشورهایی هستند که به گزارش سازمان عفو بین الملل، نویسندگان و روزنامه نگاران در آنجا تحت تعقیب و فشار قرار دارند.

در اين ميان، اتحادیه ناشران عرب که ریاست آن را ابراهیم المعلم از مصر برعهده دارد، با سیاستی مدبرانه و درعین حال شورشگرانه توانسته است ناممکن را ممکن ساخته و شرایط دعوت از کشورهای عربی به‌عنوان مهمان ویژه در نمایشگاه فرانکفورت را فراهم آورد. وی خود میگوید: "ما به مصاف مسئولیتی خطیر میرویم. ما قصد داریم برای نخستین بار تمامی فرهنگ جهان عرب را به معرض نمایش گذاریم.”

اگر چه تلاش در راه اين تحقق چنين امرى ستودنى است، اما بايد اذعان داشت كه بسياريها يكپارچه و يگانه پنداشتن فرهنگ عربى را تصورى خام و رويايى ميدانند و از آن گذشته به كم و كيف برنامه ريزى حضور ناشران و نويسندگان در نمايشگاه امسال فرانكفورت انتقادهاى گوناگونى كرده اند.

محمد العشارى وزير فرهنگ كشور مراكش كه در كنار كويت، ليبى، الجزايرو عراق از مشاركت در برنامه هاى رسمى ليگ عرب خوددارى ورزيده، ميگويد: اين قابل درك نيست كه اعراب جهان كه در ۲۲ كشور با ساختاريهاى متفاوت و ناهمگون زندگى ميكنند، بعنوان چهره اى يگانه و يك شكل به نمايشگاه جهانى فرانكفورت دعوت شده اند.

حضور بيش از اندازه نويسندگان مصرى، بى اعتنايى به نويسندگان غير مسلمان و همچنين كم توجهى به نويسندگان عربزبان كه در تبعيد زندگى ميكنند، از ديگر نكاتى است كه بشدت مورد انتقاد قرار گرفته است.

برنامه اى كه ليگ عرب حدود دو ماه پيش در جريان كنفرانسى مطبوعاتى معرفى كرد، بسيار شامل و گسترده است و جلسات شعر و داستانخوانى، برنامه هاى موسيقى، نمايش فيلم و ميزگردهاى گوناگون را دربر ميگيرد. حدود ۱۵۰ نويسنده و شاعر عربزبان از جمله آدونيس، محمود درويش، آسيا جبار و امين مألوف به نمايشگاه فرانكفورت دعوت شده اند.

جالب توجه آنكه مسئولان سازمانها و نهادهاى عربى كه در برنامه ريزى حضور جهان عرب در اين نمايشگاه دست داشته اند، به تلاششان در راه برقرارى ديالوگ بين جهان اسلام و جهان غرب بيشتر تاكيد و توجه دارند تا به بررسى مشكالات چون كسادى بازار كتاب و مشكلات صنعت نشر در كشورهاى عربى. حتى بحث سانسور كه يكى از اصوليترين مسايل مربوط به كتاب و انتشارات در كشورهاى عربى است، جزو موضوعات مورد بررسى در چارچوب برنامه هاى رسمى نمايشگاه فرانكفورت نخواهد بود.

خالد قبيده، يكى از ناشران لبنانى و مسئول در اتحاديه ناشران عرب در مورد طرز تفكر و موضع اين اتحاديه در برخورد با مسئله سانسور صريحا ميگويد: ”در هر يك از كشورهاى عربى، سانسور بر اساس معيارهايى ديگر صورت ميگيرد. اتحاديه ناشران عرب با دو مورد سانسور موافق است: يك درصورتى كه كتابى امنيت يك كشور را به خطر اندازد و دوم آنكه متناقض تصورات و ارزشهاى اخلاقى باشد”.

سواى اين بحثها، ناشران عرب اميدوارند كه حضور فعال كشورهاى عربى در نمايشگاه امسال كتاب در فرانكفورت، نقشى موثر در معرفى و افزايش فروش آثار نويسندگان عرب زبان در بازار كتاب آلمان بازى كند. در حال حاضر يكصد و بيست و پنج هزار عنوان ادبى از نويسندگان غير آلمانى در بازار موجود است كه تنها پانصد عنوان از اين تعداد از نويسندگان عرب زبان است.

البته عكس اين موضوع نيز صادق است. بنابر گزارش سازمان ملل، در طى قرن بيستم، مجموعا ده هزار عنوان از زبانهاى ديگر به عربى ترجمه شده اند و اين تعداد برابر است با شمار كتابهايى كه بطور متوسط هر سال به زبان اسپانيايى ترجمه ميشود.

اينكه حضور جهان عرب به عنوان مهمانى ويژه در نمايشگاه فرانكفورت تا چه اندازه در شناساندن ادبيات عربزبان در آلمان موثر خواهد بود، چيزيست كه در طى ماه هاى بعد از برگزارى نمايشگاه مشخص خواهد شد، اما از حال ميتوان گفت كه در جريان برگزارى اين نمايشگاه در روزهاى ششم تا دهم اكتبر برابر با پانزدهم تا نوزدهم مهر ماه، ميزگردها و بحثهايى داغ انتظار علاقمندان به كتاب و جهان عرب را خواهد كشيد.

شهرام احدى