جمهوری اسلامی و هدف‌های هشت‌گانه‌ی هزاره‌ی سوم (۶) <br> توفیق ناچیز در مهار بیماری‌های خطرناک
۱۳۸۸ اردیبهشت ۲۴, پنجشنبه
بیماری‌های کشنده و فراگیر بیشتر از تمام حوادث طبیعی و جنگ‌ها جان انسان را تهدید می‌کنند و قربانی می‌گیرند. کانون اصلی اغلب این بیماری‌ها کشورهای در حال توسعه، به ویژه در آفریقا و آسیاست که بیش از بقیه‌ی جهان با فقر و گرسنگی نیز درگیرند.
دامنه‌ی گسترش بیماری‌ها
یک چهارم مرگ‌های قابل پیشگیری در کشورهای در حال توسعه بر اثر ابتلا به سل اتفاق می‌افتد. در سال ۲۰۰۰ میلادی ۳ / ۵ میلیون نفر دچار سل شدند و جان خود را از دست دادند که ۹۸ درصد آنها ساکنان کشورهای در حال توسعه بودند. دامنه و خطرهای این بیماری به نسبت پنجاه سال پیش گسترده‌تر شده است.
کارشناسان افزایش جمعیت، تشدید فقر و پوشش نامناسب بهداشت در کشورهای فقیر را از دلایلی می‌دانند که باعث شد سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۳ سل را یک فوریت اضطراری جهانی اعلام کند. این گسترش به بخش‌هایی از آفریقا و جنوب آسیا مربوط است و ابتلا به سل در بعضی کشورها کمتر شده.
پیام طبرسی، متخصص بیماری‌های عفونی و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سل شهید بهشتی مهرماه ۸۷ به خبرگزاری برنا می‌گوید: «بیماری سل در کشور ما نسبت به سال‌های گذشته بسیار کاهش یافته است به طوری که می‌توان گفت تعداد مبتلایان به این بیماری ۱۳ در ۱۰۰ هزار نفر است. این در حالی است که تعداد بیماران مسلول در ۲۵ سال گذشته ۵۰ تا ۱۰۰ درصد هزار نفر بود.»
ایران تقریبا در محاصره‌ی کشورهایی است که میزان ابتلا به سل در آنها بسیار بالاست. به گفته‌ی طبرسی «درحال حاضر در کشورهای همسایه همانند افغانستان، پاکستان و عراق تعداد بیماران مسلول بین ۱۰۰ الی ۳۰۰ نفر در ۱۰۰ هزار جمعیت گزارش می‌شود.» بیماری سل قابل پیشگیری و درمان است. به همین دلیل بیشترین قربانیان این بیماری در کشورهایی هستند که درصد بالای جمعیت در فقر شدید به سر می‌برند و از دسترسی به امکانت بهداشتی محروم‌اند.
مالاریا: بیماری بدون مرز
مالاریا از سال ۱۳۰۰ در ایران شناخته شده است. به رغم این، مالاریا نیز همچون برخی دیگر از بیماری‌ها و معضلات، وارداتی تلقی می‌شود. وزیر بهداشت، کامران باقری لنکرانی، این بیماری را که در استان‌های جنوبی و شرقی کشور شدت بیشتری دارد، ناشی از هم مرز بودن با کشورهایی چون پاکستان و افغانستان می‌داند.
گرچه در این ادعا چیزی از واقعیت نیز وجود دارد، رفت و آمد میان کشورهای مختلف وجود «مرز» به معنای واقعی را در بسیاری از مناطق بی‌مفهوم می‌کند. به ویژه اگر هدف از وارداتی عنوان کردن بیماری و مشکلات، سلب مسئولیت از خود، و انداختن گناه مشکلات به گردن «بیگانگان» باشد.
مالاریا در ۱۰۷ کشور و منطقه فراگیر است و به همین دلیل شعار روزی که به این بیماری اختصاص دارد در سال ۲۰۰۷ «مالاریا: بیماری بدون مرز» انتخاب شد. ناقل این بیماری پشه‌ی آنوفل است که به راحتی از مرزها عبور می‌کند. به همین دلیل آنچه در مورد بیماری‌های فراگیر مهم است، اقدام مشترک و برنامه‌های درازمدت است.
افزایش ابتلا به مالاریا
وزیر بهداشت ۲۱ آبان ماه ۸۷ در سمینار بیماری‌های عفونی فراموش شده، مدعی شد «۶۵ درصد موارد بیماری مالاریا در استان سیستان و بلوچستان است و به طور کلی این بیماری در ۳ استان شرقی کشور محدود شده است.» آنچه مسئولان محدود شدن مالاریا می‌نامند، به معنای ریشه کن شدن آن نیست. تجربه‌ی ایران نیز گواه است که بسیاری از بیماری‌های فراگیر به دلایل متفاوت می‌توانند حتا بعد از یک دوره‌ی طولانی کنترل بار دیگر شیوع پیدا کنند.
بر اساس آمار "مؤسسه منابع جهانی" و سازمان بهداشت جهانی «تعداد مبتلایان به مالاریا در ایران که در سال ۱۹۹۱ به بالاترین حد یعنی به بیش از ۹۶ هزار مورد رسیده بود، در سال ۲۰۰۲ به کمترین میزان یعنی به ۱۵ هزار نفر کاهش یافت.»
این گزارش که خبرگزاری ایسنا هفدهم آبان ۸۵ به نقل از سایت بی بی سی آن را منتشر کرد، نشان می‌دهد این کاهش تدریجی در سال ۲۰۰۳ متوقف شد و ابتلا به مالاریا روندی معکوس به خود گرفت. سازمان بهداشت جهانی تعداد مبتلایان به مالاریا را در سال ۲۰۰۵ تا ۲۴ هزار نفر نیز برآورد کرده است.
به نوشته‌ی ایسنا «نتایج یک بررسی علمی که حاصل تحقیق گروهی از پژوهشگران انستیتو پاستور ایران است و در ماه مارس سال ۲۰۰۶ در نشریه علمی بیماری‌های گرمسیری منتشر شد، نشان می‌داد که نه تنها مالاریا در نواحی شمالی ایران در حال ظهور مجدد است، بلکه نشانه‌هایی مبنی بر مشابهت ژنتیکی عوامل بیماری‌زا در ایران با دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز وجود دارد.»
تحقیقات دیگر نشان می‌دهد در همان دوره‌ای که مالاریا در ایران جهشی دوباره داشت، در کشورهایی چون آذربایجان و ترکیه رو به کاهش بود و افرایش آن در افغانستان بسیار ناچیز بوده است. رئیس اداره کنترل مالاریای وزارت بهداشت، احمد رئیسی، با اشاره به اختصاص ۱۱ میلیون دلار به ایران برای کنترل بیماری مالاریا ابراز امیدواری می‌کند: «با هماهنگی سازمان جهانی بهداشت و بهره‌مندی از تجارب بین‌المللی و حمایت مسئولان، مالاریا تا سال ۱۴۰۴ حذف می‌شود.»
ایدز، بیماری کمتر شناخته‌شده و مهلک
ایدز مهلک‌ترین بیماری عصر حاضر است که ربع قرن بیشتر از شناخته شدنش نمی‌گذرد. این بیماری روزی ۵ هزار و ۵۰۰ نفر را از پا درمی‌آورد ودر سال ۲۰۰۷ بیش از دو میلیون قربانی گرفته است. گزارش سازمان ملل در مورد هدف‌های هزاره که مهرماه ۱۳۸۷ منتشر شد، نشان می‌دهد «تعداد افرادی که ناقل ویروس اچ آی وی هستند، از ۲۹ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۰۱ به ۳۳ میلیون نفر در سال ۲۰۰۷ افزایش یافته که اکثریت آنان در منطقه جنوب صحرای آفریقا زندگی می‌کنند.»
مطابق این آمار جامعه‌ی جهانی در رسیدن به هدف خود که مهار این بیماری بوده ناکام مانده است. بان‌کی‌مون دبیرکل سازمان ملل شهریور ماه ۸۷ اعلام کرد، در حالی که نیمی از فرصت تحقق اهداف توسعه هزاره سپری شده، به‌نظر می‌رسد مبارزه با ایدز به‌خصوص در آفریقا در حد پیش‌بینی‌ها نباشد.
ایدز در ایران
نخستین مورد ابتلا به ایدز در ایران، کمتر از سه سال پس از پیدایش آن، در سال ۱۳۶۵ گزارش شد. شیوع ایدز در ایران مدت‌ها رسما نادیده گرفته می‌شد. اما در یک دهه‌ی گذشته با پذیرش وجود ویروس اچ ای وی اقدام‌های زیادی با کمک نهادهای بین‌المللی در جهت مقابله با آن انجام می‌شود.
یکی از مهمترین موانع موجود که کمابیش پابرجاست، تمایل حکومت جمهوری اسلامی به انکار وجود کسانی است که آسیب‌پذیرترین افراد در ابتلا به ایدز محسوب می‌شوند. در جمهوری اسلامی وجود روابط جنسی قبل از ازدواج، روسپیگری و همجنس‌گرایی از تابوهای اجتماعی به شمار می‌رود و در مورد آن با اکراه صحبت می‌شود.
در حالی که در جهان نیمی از مبتلایان به ایدز را زنان تشکیل می‌دهند و روابط جنسی در مناطقی تا ۸۰ درصد عامل انتقال ویروس اچ آی وی قلمداد می‌شود، آمار رسمی در ایران معتادان تزریقی را بیشترین مبتلایان به ایدز اعلام می‌کند.
مطابق تازه‌ترین آماری که از سوی وزارت بهداشت منتشر شد تعداد مبتلایان شناسایی شده تا ابتدای فروردین ۱۳۸۷ هفده هزار و ۲۷۰ نفر اعلام شده که نزدیک ۹۴ درصد آنها مرد هستند. عباس صداقت رئیس اداره ایدز وزارت بهداشت به ایسنا گفته است، ۶۸ درصد علل ابتلا به اچ آی وی استفاده از سرنگ مشترک در میان معتادان تزریقی و ۷/۷ درصد آن به روابط جنسی مربوط است.
در این گزارش علت ابتلای بیش از ۲۲ درصد از مبتلایان نامشخص عنوان می‌شود. به گزارش ایسنا عباس صداقت «با تاکید بر این که در جمهوری اسلامی ایران نیز مانند سایر کشورها، موارد شناسایی شده تنها بخشی از کل موارد ابتلاست، اذعان کرد: «تخمین موارد مبتلا در سال ۸۶ بر اساس الگوی پیشنهادی سازمان جهانی بهداشت، حدود ۸۰ هزار نفر برآورد شده است.» برخی محققان معتقدند رقم واقعی را باید ده برابر افراد شناسایی شده حساب کرد.
افزایش ایدز و الگوهای تازه‌ی ابتلا
آمار موجود در مورد مبتلایان شناسایی شده وعلت‌های ابتلا به ایدز، با توجه به نسبت تعداد مردان و معتادان تزریقی، و درصد موارد نامشخص، همچنان تصویر روشنی از شیوع این بیماری و علت‌های ابتلا به آن ارائه نمی‌کند. در کشورهای پیشرفته بیش از ۸۰ درصد مبتلایان شناسایی و ثبت شده‌اند. این تعداد را در ایران بین ده تا ۲۵ درصد تخمین میزنند.
بر اساس اطلاعات وزارت بهداشت تعداد مبتلایان ثبت شده در مهرماه سال ۸۷ به نسبت فروردین ماه حدود هزار نفر افزایش داشته است. برخی بررسی‌ها این افزایش را در سه سال گذشته حدود ۵۰ درصد برآورد می‌کنند. گزارش‌های رسمی از ابتلا به ایدز در تیرماه سال ۸۶ نیز خبر از افزایش هزار نفری مبتلایان در سه ماهه‌ی نخست سال می‌دهد. در آماری که اخیر به انتشار رسیده، روابط جنسی به عنوان عامل انتقال ویروس اچ آی وی تا حدود ۱۲ درصد نیز ذکر شده است.
مینو محرز رئیس مرکز تحقیقات ایدز ابتدای سال ۸۵ در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر از «تغییر الگوی انتقال بیماری ایدز از طریق تماس جنسی» خبر می‌دهد و می‌افزاید: «متاسفانه در این مورد فعالیت زیادی انجام نشده و فعالیت‌های صورت گرفته هم کند بوده است.»
او معتقد است که میزان انتقال از طریق روابط جنسی را باید حدود ۵۰ درصد دانست. یکی از دلایل شناسایی تعداد بیشتری از مبتلایان در میان معتادان می‌تواند به طرح موسوم به ارتقای امنیت اجتماعی مربوط باشد که یکی از محورهای آن دستگیری و جمع‌‌آوری معتادان تزریقی است. شاید به همین علت باشد که در تازه‌ترین آمار رسمی نیز درصد علت ابتلا به ایدز در میان معتادان به نزدیک ۸۱ درصد کل علت‌ها افزایش یافته است.
با این همه بدیهی است که با شناسایی تعداد بیشتری از مبتلایان الگوی واقعی انتقال بیماری تغییر کند. روابط جنسی از مهمترین راه‌های انتقال ویروس اچ آی وی به شمار می‌رود و مینو محرز اسفندماه ۸۶ در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس گفته است، بر اساس نمونه‌گیری ایدز از معتادان تزریقی که در یکی از مراکز بازپروری تهران اقامت داشته‌اند، نیمی از آنان متاهل بوده‌اند و ۸۱ درصدشان رابطه‌ی جنسی داشته‌اند.
۵ / ۲۷ درصد موارد مورد مطالعه دارای سابقه‌ی رابطه‌ی جنسی با زنان فاحشه بوده‌اند. تعداد روسپیان در ایران به شدت افزایش یافته و اطلاعات دقیق در مورد این گروه بسیار اندک است. سایت خبری آفتاب سیزدهم تیرماه ۸۷ از قول کاظم رسول زاده طباطبائی، مدیر گروه روانشناسی دانشگاه تربیت مدرس و و رئیس کارگروه زنان و دختران آسیب دیده و در معرض آسیب گزارش می‌دهد: «در دهه ۶۰ و ۷۰ سن روسپیگری بالای ۳۰ سال بود اما اکنون به از 15 سال به بالا رسیده است.»
او این سخنان را در «همایش اسلام و آسیب اجتماعی» اظهار کرده و می‌افزاید: «تا پیش از این پدیده روسپیگری بیشتر در مجردها بروز می کرد، اما تحقیقات نشان داده است که اکنون روسپیگری در متاهلین بیشتر شده و با رشد سریعی نیز مواجه است.»
به گفته‌ی کاظم زاده طباطبایی، روسپیگری برخلاف گذشته اکنون در بین زنان بومی و غیربومی، تحصیلکرده و افرادی با تحصیلات کمتر تقریبا یکسان است. به گزارش آفتاب حسین علی زاهدی پور کارشناس ارشد جامعه شناسی و عضو دیگر این کارگروه نیز گفته است «۱۱ درصد روسپیان شهر تهران با اطلاع همسرانشان دست به روسپیگری میزنند.»
ایدز همچنان قربانی می‌گیرد
در سال ۱۳۸۵ سازمان بهداشت جهانی در گزارشی هشداردهنده اعلام کرد که با توجه به امکانات و روند موجود، بیماری ایدز تا سال ۱۰۳۰ میلادی به رده‌ی سوم علت‌های مرگ انسان‌ها ارتقاء خواهد یافت. اندکی پس از انتشار این گزارش وزارت بهداشت جمهوری اسلامی خبری در مورد کشف یک داروی جدید برای مقابله با ایدز منتشر کرد که درباره‌ی آن اطلاعات تردیدآمیزی منتشر شد.
به گزارش روزنامه تهران امروز [۱۵ بهمن ۸۵] «مدیر دفتر مقابله و پیشگیری ایدز سازمان ملل UNAIDS در مورد کشف این دارو اظهار داشته: بهتر است برای پیشرفت عملی، روال علمی و معمول طی شود و از شلوغ کاری پرهیز گردد.» گزارش سازمان بهداشت جهانی که آبان ماه ۸۷ منتشر شد، پیش‌بینی می‌کند که تا سال 2012 شمار کسانی که جان خود را بر اثر ابتلا به ایدز از دست می‌دهند، به ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر برسد.
این سازمان امیدوار است با تلاش‌های روزافزون در جهت کشف داروهای جدید و موثرتر تعداد قربانیان ایدز تا سال ۲۰۳۰ به نصف کاهش یابد. تغییر الگوهای ابتلا به بیماری‌های کشنده و مقاوم شدن آنها در برابر داروهای مورد استفاده که نمونه‌های فراوان آن در مورد مالاریا و ایدز اتفاق افتاده ضرورت بازنگری در شیوه‌های مقابله با آنها را دو چندان کرده است.
به اعتقاد کارشناسان و نهادهای بین‌المللی پذیرش وجود بیماری، ارائه آمار و اطلاعات دقیق، پرهیز از پرده‌پوشی و کوچک نمایی مشکلات، اجتناب از «شلوغ‌کاری» و افزایش دانش عمومی در مورد خطرات و شیوه‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های مرگبار گام‌های نخست و ضروری در این مسیر هستند. توجه به قشرهای آسیب‌پذیر و قرار دادن امکانات بهداشتی و دارو در اختیار قشرهای فقیر از دیگر توصیه‌های نهادهای جهانی برای مقابله با خطر افزایش بیماری‌های کشنده به شمار می‌روند.
نویسنده: بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: شهرام احدی