«ایران تنها حزب‌‏الله نیست» • گفت‌وگویی با رز عیسی

پس از دو دهه انزوای هنری برای نخستین بار در سال ۱۹۹۵ میلادی نمایشگاهی از ‌‌‌‌‌آثار هنرمندان معاصر ایرانی در مرکز هنری باربیکان (Barbican Art Centre) در لندن برگزار شد، که گردانندگی هنری آن را رز عیسی به عهده داشت. وی پس از آن نیز نمایشگاه‌های متعددی در موزه‌های معتبر جهان چون خانه فرهنگ‌ها در برلین، موزه آلبرت و ویکتوریا در لندن و موزه هرمیتاژ در سنت پترزبورگ برگزار کرده ‌است. در تازه‌ترین نمایشگاه عیسی که از تاریخ ۲۶ فروردین تا ۸ خرداد در بیروت برپاست، آثار ده هنرمند ایرانی به نمایش درآمده‌اند.

دویچه‏وله: نمایشگاه "زندگی"، اولین نمایشگاهی است که هنر معاصر ایران را در بیروت به تماشا می‏گذارد. چرا بیروت را انتخاب کرده‌اید؟

رز عیسی: بیروت را انتخاب کردم چون اولاً پدر من لبنانی است و مادرم ایرانی بود. از سوی دیگر، در دبی و شهرهای مشابه بیشتر گالری‏ها تجاری هستند و نمایشگاه‏ها اکثرا برای فروش برگزار می‏شوند. اما در مرکز نمایشگاهی بیروت، سولیدر (Solidere) آثار هنری برای فروش گذاشته نشده‌اند. هم‏چنین در بیروت همیشه راجع به حزب‏الله و حکومت اسلامی ایران صحبت می‏کنند. بیشتر کشورهای عربی که به آن‏ها برگزاری فستیوال فیلم ایرانی یا نمایشگاهی در مورد هنر معاصر ایران را پیشنهاد کردم، می‏ترسیدند و فکر می‏کردند من می‌خواهم برای رژیم جمهوری اسلامی و یا حزب‏الله تبلیغات ‏کنم. خواستم نشان بدهم که کارهای هنری با سیاست دولت‏ها فرق دارند و اگر دولت‏ها با هم نمی‏سازند، دلیلی نیست که هنرمندان و مردم با هم‏دیگر نسازند.

ببینید: "زندگی"؛ نمایشگاهی از آثار هنرمندان معاصر ایرانی در لبنان

به گفته‏ی خودتان، نمایشگاه بیروت زندگی روزمره‏ی ایران را از دریچه‏ی هنر نشان می‏دهد. آیا هنر معاصر ایران می‏تواند نگاه غرب را نسبت به جامعه‏ی ایران تغییر بدهد و با کلیشه‏های موجود مقابله کند؟

رز عیسی: زبان هنری‏ای که هنرمندان خوب ایرانی پیدا کرده‏اند، با همه می‏تواند ارتباط بگیرد و کلیشه‏ها را از بین ببرد. هنرمندان ایرانی اصیل هستند، تک هستند و کارشان با کارهای معاصر اروپایی خیلی تفاوت دارد. برای همین است که امروزه موزه‏های اروپایی به هنرمندان ایرانی توجه بیشتری می‌کنند. چون آنان صفحه‏ی جدیدی از زندگی مردم خاورمیانه را نشان می‏دهند.

بشنوید: گفت‌وگو با رز عیسی

در این نمایشگاه، هنرمندانی از نسل‏های مختلف انتخاب شده‌اند. چه تفاوتی در کار آنان وجود دارد؟

رز عیسی: از جمله هنرمندان نسل قدیم خانم منیر شاهرودی فرمانفرمایان است، که الان ۸۶ سال دارد. کارهای قبلی ایشان، از جمله آیینه‏کاری‏های ایشان که مشهور هستند، بیشتر از معماری سنتی ایران ، به خصوص زیارت‏گاه‏ها و مساجد، اقتباس شده بودند. آقای احصایی هم که الآن بالای ۷۰ سال دارند، همین‏طور. ایشان نقاش و در عین حال خطاط برجسته‌ای هستند. اصل کار این نسل الهام از هنر سنتی است که آن را تبدیل به یک کار مدرن می‏کنند.

هنرمندان جوان در زمینه‏های دیگری کار می‏کنند. جوان‏ترین هنرمند این نمایشگاه، نجف شکری، ۲۷ ساله است. کارهای او بیشتر مستند است. به‌طور نمونه شکری از شناسنامه‏های خانم‏های ایرانی که پس از انقلاب به خاطر پیدا بودن موهای‏شان دور انداخته شده‌اند، عکس گرفته و به این ترتیب زمانی را ثبت می‌کند که مردم می‏توانستند هم روسری و یا چادر سر کنند و هم موهای‏شان مانند زنان کشورهای دیگر باز بود.

در نمایشگاه "زندگی" آثار هنرمندان ایرانی‏ای که در ایران کار و زندگی می‏کنند، در کنار آثار هنرمند‏انی که خارج از ایران هستند قرار گرفته‏اند. چه تفاوتی بین این هنرمندان و نگاه آنان به ایران و مسائل اجتماعی ایران وجود دارد؟

رز عیسی: من زیاد تفاوتی نمی‏بینم. آن‏چه می‏بینم، عشق به کار و عشق به ملت و کشورشان است. این عشق در همه‏ی ایرانی‏ها چه در داخل و چه در خارج وجود دارد. من فکر می‌کنم برای یک هنرمند ایرانی که خارج از ایران زندگی می‏کند، اگر به اصلیت خودش باز نگردد و از هنر ایران و کلاً زندگی ایرانی الهام نگیرد، بسیار سخت است که موفق شود. همه هنرمندانی که در خارج از ایران زندگی می‏کنند، چه میترا تبریزیان، چه شیرین نشاط، همه الهام‏شان از خود ایران بوده است. بهترین آثار این هنرمندان راجع به کشور خودشان، اوضاع سیاسی، اجتماعی و یا وضعیت شخصی خودشان بوده است.

این هنرمندان نه فقط از ایران الهام گرفته‏اند، بلکه سنت‌های ایرانی، اساس و پایه‏ی هنر ایران در کارشان بارز است. نمونه آن اثر ملیحه‏ افنان به نام "پوشش" است. روسری تنها یک تکه پارچه نیست که یک زن مسلمان سر می‏کند. روسری یک نماد است و اشاره به مردمی می‌کند که خود را پشت پرده‌ا‏ی پنهان ‏کرده، احساسات‏شان را نشان نمی‌دهند و دروغ‏های‏شان را قایم می‌‏کنند. همه این مردم خود را پشت پوششی که برای خویش ساخته‌اند، پنهان کرده‌اند. به این ترتیب هنرمندان ایرانی هم از خود و کشورشان انتقاد می‏کنند و هم از کشورهای خارجی. این جنبه‏ی مثبت هنرهای معاصرایران است که علیرغم زیبایی در نگاه نخست، در نگاه دوم نوعی انتقاد به خود و انتقاد به دیگران نیز در این آثار وجود دارد.

هنرمندان نمایشگاه "زندگی" چه موضوعاتی را مورد توجه قرار داده‏اند؟

رز عیسی: فرهاد احرارنیا در کار خود نشان می‌دهد که همه فریب داده شده‏اند. مثلاً سربازان امریکایی‏ای که در عراق مرده‏اند، بر اساس یک دروغ مرده‏اند و نه برای دفاع از کشورشان. هم‏چنین هم‏زمان با این‏که امریکا دارد "میس یو‏اس‏ای" را انتخاب می‏کند، سیاست‏مداران منطقه‏ی عراق را تقسیم می‏کنند. او این عکس‏ها را با یکدیگر تلفیق کرده و نام آن را "میس ایراک" گذاشته است.

پرستو فروهر کاغذ دیواری درست کرده، که اسم آن "پروانه" است. پروانه اسم مادر اوست که ۱۱ سال پیش به شکل فاجعه‌باری در منزلش به قتل رسید. او با این کار از مادرش تجلیل کرده و نگاهی به زندگی شخصی خود می‌افکند. با این‏که پروانه‏ها خیلی زیبا به‏نظر می‏آیند، وقتی این اثر را از نزدیک نگاه کنید، می‏بیند که پروانه‏ها مثل زندان اوین‏اند، یا شبیه تاسوعا و عاشورا و یا خون، زنجیر و این‏طور چیزها هستند. یعنی یک چیزی از بیرون می‏تواند خیلی زیبا به‏نظر بیاید، ولی از داخل خیلی غمگین باشد.

اثر میترا تبریزیان یک عکس پانوراما از تهران در سال ۲۰۰۶ است، که در آن مردم خیلی عادی همگی رل خویش را بازی می‏کنند. مثلاً یک راننده‏ی تاکسی هم راننده تاکسی است، هم مهندس است و هم سه چهارتا کار دیگر دارد. هر کدام از این آدم‏ها دارند سعی می‏کنند به گونه‌ای زندگی کنند.

مصاحبه گر: الهه وزیری

تحریریه: علی امینی