اريش فريد: شاعر ترديد
۱۳۸۳ آذر ۲, دوشنبه
اريش فريد در ششم ماه مه سال ۱۹۲۱ در وين زاده شد. دوران كودكى و نوجوانى سختى را در خانواده‌اى يهودى تبار گذراند. در پايان ماه آوريل ۱۹۳۸ پس از اينكه آلمان به اتريش حمله كرد و آنجا را به تصرف خود درآورد، در مدرسه يك گروه مقاومت در برابر ناسيونال سوسياليستها را پايه‌گذارى كرد. پدر و مادربزرگ محبوبش، هر يك به گونه اى قربانى نازيسم هيتلرى شدند، حوادثى كه هرگز در زندگى اجتماعى، سياسى و نيز هنرى او، فراموش نشدند. با وجود وقوع اين حوادث هولناك، اريش فريد همواره شاعر و نويسنده‌اى انساندوست باقى ماند و اين وقايع هيچگاه اثرى از نفرت را از خود در آثار او برجاى نگذاشتند.
آراى صريح، موشكافانه و انتقادى اريش فريد، آرامش بسيارى و بخصوص بسيارى از سياستمداران را برهم مى‌زد، آنچنانكه كه حتا يكى از سياستمداران آنزمان حزب دمكرات مسيحى درباره نوشته هايش گفت: «من ترجيح مى‌دهم، چنين چيزهايى را سوخته ببينم».
با وجود اين شعر اريش فريد، برخلاف آنچه معروف شده، بيش و پيش از آنچه سياسى باشد، شعرى است كه به دليل بازى زيركانه و عشوه‌گرانه شاعر با زبان، شعرى ست در غالب موارد «مه‌آلود» كه در آن زبان بيش از هر چيز، به زبان مى‌آيد تا دروغ زبان برملا شود. درعين حال منطق شعرى فريد، منطقى گفتگويى است، كه خواننده در آن همهنگام، با خودآگاه و ناخودآگاه خود و شاعر برخورد مى‌كند.
اريش فريد به شاعرى چپ معروف است. البته زمانى هم در جوانى عضو يك گروه كمونيستى بود، اما به زودى از آن فاصله گرفت، و با اينكه خود را متعهد به نوعى سوسياليسم انسانگرايانه مى‌دانست، هيچگاه حاضر نشد در هيچ عرصه اى، براى بخش شرقى آنزمان آلمان، گامى بردارد. شوروى سابق، و استالينيسم حاكم بر آن نيز براى او مهوع بود. محق بودن ايده‌هاى «چپ»گرايانه براى اريش فريد تا آنجا كه بدان همچون حقى براى انسان در فكر كردن نگريسته شود اعتبار دارد، نه در برترى يكى بر ديگرى به عنوان انسان! شعرى از او اين را به خوبى نشان مى‌دهد:
«چپ راست چپ راست»
اگر يك چپ فكر كند
كه يك چپ
فقط چونكه يك چپ است
بهتر است از يك راست
آنگاه او
چنان حق‌به‌جانب است
كه ديگر
راست مى‌شود
اگر يك راست فكر كند
كه يك راست
فقط چونكه راست است
بهتر است از يك چپ
آنگاه او
چنان حق‌به‌جانب است
كه ديگر
ماوراى راست مى‌شود
و چونكه من
ضد راستها
و ماوراى راستها هستم
ضد آن چپى هستم
كه فكر مى‌كند
بهتر است از يك راست
و چونكه من ضد راستها هستم
گاه فكر مى‌كنم
حق دارم براستى كه فكر كنم
من
بهتر از آنها هستم
«ويلاند اشميت» يكى از منتقدان برجسته ادبى جهان آلمانى‌زبان، به شايسته‌ترين وجهى توانسته است، شخصيت اريش فريد را در اين جمله‌ها نشان دهد: «من انسانى نيكوتر از اريش فريد نمى‌شناسم: منظورم نيكى در عميقترين لايه‌هاى وجود است، نيكوترين انسان از عمق دل. مى‌توانستم از هومانيسم، انسانگرايى، انسانيت و يا اخلاق سخن بگويم، اما نيكى بمراتب رساتر است. نيكى‌اش چيزى ست كه او را به جهان پيوند مى‌دهد».
حال ۱۶ سال پس از مرگ اريش فريد، شاعر «ترس و ترديد»، در زمان جنگهاى اعلام شده و اعلام نشده، شايد بيشتر بايد فكر كرد به اين سطرهاى او:
«شك نكن
به آنكسى
كه به تو مى‌گويد
مى‌ترسد
اما بترس
از آنكسي
كه به تو مى‌گويد
شك نمى‌كند»
بهنام باوندپور