Μια αινιγματική πρόγευση από την Αθήνα

Όταν τον Ιούλιο του 1955 εγκαινιαζόταν στο Κάσελ ανάμεσα στα εμφανή ακόμα ερείπια του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου η «documenta I», ίσως και ο ίδιος ο εμπνευστής της, ο ενθουσιώδης ζωγράφος Άρνολντ Μπόντε δεν φανταζόταν τη δυναμική που θα αναπτυσσόταν και τη σημασία που θα αποκτούσε η έκθεση για τη σύγχρονη τέχνη. Η documenta, που γίνεται κάθε πέντε χρόνια και θεωρείται η σπουδαιότερη έκθεση σύγχρονης τέχνης στον κόσμο, γιόρτασε φέτος στη μικρή επαρχιακή πόλη, από τις 15 μέχρι τις 19 Ιουλίου, τα 60 της χρόνια με μια σειρά εκδηλώσεων, συναυλιών, εκθέσεων και τη διοργάνωση ενός διήμερου συμποσίου. Προσκεκλημένοι να μιλήσουν στο συμπόσιο ήταν οι διευθυντές των τεσσάρων περασμένων εκθέσεων, καθώς και ο διευθυντής της ερχόμενης documenta, όπως επίσης ερευνητές θετικών επιστημών, ιστορικοί τέχνης, φιλόσοφοι και καλλιτέχνες.

Μετανάστευση, παγκοσμιοποίηση, μετααποικιοκρατία, οικολογία, φεμινισμός

Στην κατάμεστη από κόσμο αίθουσα, στην documenta Halle, έγινε λόγος για την αλλαγή που έχει συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες στην παρουσίαση των διεθνών εκθέσεων. Στο επίκεντρο δεν βρίσκονται πλέον οι «παραδοσιακοί» τρόποι εικαστικής έκφρασης. H επιστήμη και η έρευνα πάνω στα σύγχρονα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά θέματα αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι. Η documenta X, της Κατρίν Νταβίντ, έθεσε το 1997 τα θέματα της μετανάστευσης, του αστικού περιβάλλοντος και της παγκοσμιοποίησης, καθώς και τις αλλαγές της παρουσίασης των εκθέσεων μέσω του ίντερνετ, του θεάτρου, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης.

Ο Οκούι Ενβέζορ στην documenta XI, καλλιτεχνικός διευθυντής σήμερα της 56ης Biennale της Βενετίας, μετατόπισε το κέντρο βάρος στην μετααποικιοκρατική εποχή και τη σημασία της τέχνης στη νέα τάξη πραγμάτων. Θέματα δημοκρατίας και φιλοσοφίας του δικαίου τέθηκαν στο επίκεντρο.

Στην documenta XII o Ρότζερ Μπίργκελ πραγματεύθηκε το θέμα της «μετανάστευσης της φόρμας». Ποια είναι η σημασία της φόρμας των έργων τέχνης και πώς αυτή αξιολογείται πέρα από τους πολιτισμούς και τις εποχές.

Η Καρολάιν Κρίστοφ Μπακάρτζιεφ, διευθύντρια της documenta ΧΙΙΙ, και σήμερα διευθύντρια της 14ης Biennale της Κωνσταντινούπολης, έδωσε βάρος στην οικολογία και τον φεμινισμό και προέταξε μια περισσότερο πνευματική πρόσληψη του έργου τέχνης.

Και η documenta XIV, που για πρώτη φορά στην ιστορία της βγαίνει ισότιμα από τα σύνορα της μικρής γερμανικής πόλης και εγκαινιάζεται το 2017 στην Αθήνα και το Κάσελ, τι έχει να παρουσιάσει; Καταρχάς μια ανατροπή. Προς το παρόν, μια ηχηρή σιωπή για το αναμενόμενο: για την κρίση στην Ελλάδα.

Γεύση από την documenta 14 σε Αθήνα και Κάσελ

Στην ασφυκτικά γεμάτη αίθουσα με περισσότερα από 800 άτομα, το ενδιαφέρον ήταν τεράστιο για το «τι έχουμε να μάθουμε από την Αθήνα - παραφράζοντας τον τίτλο της έκθεσης «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». Ο Άνταμ Σίμτσικ, διευθυντής της documenta 14, δεν είπε όμως κουβέντα για αυτό, δεν αναφέρθηκε διόλου στην κρίση. Ανέβηκε στη σκηνή με δύο καλλιτέχνες, τον Ιρακινό εικαστικό και μουσικό Hiwa K, πρόσφυγα που ζει στο Βερολίνο, και την εξαίρετη Ισπανίδα τραγουδίστρια φλαμένγκο Κάρμεν Αμόρ.

Η συγκλονιστική ερμηνεία της Κάρμεν Αμόρ, την οποία συνόδευε στην κιθάρα ο Hiwa K, πλαισίωνε τρεις ιστορίες που διηγήθηκε ο Άνταμ Σίμτσικ και δύο βίντεο που προβλήθηκαν. Η πρώτη ιστορία είχε να κάνει με τον μακρύ δρόμο μέσα από τις διάφορες χώρες που ακολούθησε ένας Ιρακινός πρόσφυγας (ίσως ο Hiwa K;) για να φθάσει μέχρι τη Γερμανία. Η ιστορία μιλούσε «για ένα κέντρο που κλονίζεται, που δεν ξέρει ποιος είναι ο προσανατολισμός του».

Η δεύτερη ιστορία έκανε λόγο για την αγωνία των προσφύγων να τους χορηγηθεί άσυλο περιμένοντας ακόμα και χρόνια. Μιλούσε για τις αποφάσεις των δικαστών που πρέπει να κρίνουν σύμφωνα με τα κριτήρια του ΟΗΕ ποιες χώρες θεωρούνται ασφαλείς και ποιες όχι. Το μισό τμήμα του Κουρδιστάν θεωρείται ασφαλές, το άλλο μισό όχι. Οι πρόσφυγες πρέπει να περάσουν από τη «σωστή» πλευρά για να γίνει δεκτή η αίτηση χορήγησης ασύλου.

Στην τρίτη ιστορία ο Άνταμ Σίμτσικ μας εκμυστηρεύθηκε ότι αγαπάει την κιθάρα και όταν ήταν στο Λονδίνο δεν δίστασε να ζητήσει από τον σπουδαίο Ισπανό κιθαρίστα Πάκο Πένια να τον διδάξει. Προς μεγάλη του έκπληξη εκείνος δεν αρνήθηκε. Ο Πάκο Πένια ήταν φίλος με τον Βρετανό πρώην πρωθυπουργό Τόνι Μπλερ. Ο Άνταμ Σίμσικ είχε την ιδέα να κάνει μάθημα κιθάρας μια φορά την εβδομάδα μαζί με τον Τόνι Μπλερ. Του το ζήτησε μάλιστα, αλλά εκείνος αρνήθηκε διότι ήταν πολύ απασχολημένος με τις διαπραγματεύσεις στο Μεσανατολικό, όπως του διεμήνυσε μέσω του γραφείου του. Τώρα, όπως είπε ο Σίμτσικ, ελπίζει ο Τόνι Μπλερ να δεχθεί την πρόσκλησή του μια και δεν είναι πλέον απασχολημένος με τις διαπραγματεύσεις.

Στο βίντεο που έκλεισε την παρουσιάση, προβλήθηκε ένα περίεργο τελετουργικό σε μια αραβική πόλη, με άνδρες να κρατούν μουσικά όργανα, να μιλούν δυνατά, να χειρονομούν, να φοράνε μάσκες στο πρόσωπο. Το τελετουργικό μπερδεύτηκε κάποια στιγμή με συγκρούσεις με τις δυνάμεις ασφαλείας, πραγματικά πυρά, τραυματισμούς. Κάποιες φορές δεν καταλάβαινες εάν οι άνθρωποι γελούσαν ή πονούσαν.

Όταν το βίντεο τελείωσε ο Άνταμ Σίμτσικ αποχώρησε αθόρυβα και σιωπηλά από την μεγάλη αίθουσα και δεν επέστρεψε για να εξηγήσει τίποτα περισσότερο στο κοινό. Η σιωπή του όμως ήταν τόσο εύγλωττη. Μια οξυδερκής επιλογή. Μια ανακουφιστική αντίθεση στον ορυμαγδό των λόγων, των εξηγήσεων, των αναλύσεων.

Ο Άνταμ Σίμτσικ μιλάει για τη μετανάστευση που περνά από την Ελλάδα

Ο Άνταμ Σίμτσικ μίλησε πάντως αποκλειστικά στην Deutsche Welle και όσο και αν απέφυγε να αναφερθεί στην Ελλάδα, δεν μπορούσε μην τεθεί η ερώτηση εάν η κρίση επηρεάζει την υλοποίηση της documenta.

«Δεν ξέρω εάν επηρεάζει η κρίση την documenta», απαντά ο Άνταμ Σίμτσικ. «Πιστεύω ότι όταν πάρθηκε η απόφαση να υλοποιηθεί η documenta στο Κάσελ και στην Αθήνα, αυτό οφειλόταν στις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Όταν το 2013 υπέβαλα την πρόταση κάποια πράγματα είχαν ήδη δρομολογηθεί και γεγονότα που επέσπευσαν τις τελευταίες εξελίξεις δεν ήταν εντελώς απρόσμενα. Κανείς δεν ήξερε τι ακριβώς θα συμβεί, αλλά κάτι θα συνέβαινε. Και συμβαίνει τώρα, για αυτό είναι δύσκολο να σας πω πως θα επηρεαστεί η documenta. Αλλά είμαστε ακόμα στην Αθήνα και θα συνεχίσουμε μέχρι το τέλος».

Σχετικά με τις ελληνογερμανικές σχέσεις επισήμανε ότι «οι σχέσεις είναι αρκετά τεταμένες και ίσως στο μέλλον να είναι λιγότερο τεταμένες. Δεν ξέρω, θα εξαρτηθεί από τις κινήσεις των πολιτικών, πως θα χειριστούν τις διαπραγματεύσεις, από τις πολιτικές αποφάσεις, τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν ή τα μέτρα που δεν θα πρέπει να ληφθούν. Δεν είμαι πολιτικός, είμαι επιμελητής και προσπαθώ να σκεφτώ τι θα κάνουμε σε δυο χρόνια. Αρχίσαμε σήμερα στο Κάσελ με αυτή την περφόρμανς με τον Hiwa K και την Κάρμεν Αμόρ και εμένα ως alter ego του καλλιτέχνη, ο οποίος ξεκινάει το 1996 από το Ιράκ και η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα στην οποία μπαίνει είναι η Ελλάδα και αυτός είναι ένας τρόπος να ξεκινήσουμε να συζητάμε το θέμα. Δεν θέλουμε να κάνουμε μια εικονογράφηση της κρίσης. Πιστεύουμε ότι η αληθινή εικόνα της κρίσης δεν υπάρχει πραγματικά και δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Βρίσκεσαι στην κρίση. Η documenta βρίσκεται στην κρίση γιατί υπάρχει η κρίση. Στη Γερμανία και στην Ελλάδα».

Τέλος, για το ποια είναι τα σχέδια του, ο διευθυντής της documenta 14 απαντά:

«Τα σχέδια μας είναι πολύ απλά. Έχουμε δύο γραφεία, ένα στο Κάσελ και ένα στην Αθήνα και μια ομάδα 20-30 ατόμων. Οι μισοί είναι στην Αθήνα. Οι δυο ομάδες μιλάνε μεταξύ τους για το περιεχόμενο και τις βασικές γραμμές που θα ακολουθηθούν. Πιστεύω ότι θα έχουμε κάποιες επιλογές καλλιτεχνών μέχρι το τέλος του χρόνου. Τον επόμενο χρόνο θα προχωρήσουμε στην παραγωγή νέων έργων και στην ανάπτυξη νέων ιδεών για έργα. Παράλληλα θα προχωρήσουμε στην έκδοση ενός περιοδικού, που είναι η συνέχεια του περιοδικού SOUTH, που είχε ξεκινήσει η Μαρίνα Φωκίδη, η οποία τώρα είναι μέλος της ομάδας της documenta. Ίσως το πρώτο τεύχος κυκλοφορήσει αρχές Οκτωβρίου. Είναι ένα προπαρασκευαστικό βήμα για την documenta. Το εκδοτικό και επιμελητικό τμήμα της documenta θα βρίσκονται σε συνεχή διάλογο».

Μαρία Ρηγούτσου