Ιχνηλατώντας την καταστροφή του πολέμου

Στις 8 Μαΐου 1945 ο 19χρονος τότε Ερνστ Κόλμαν πέταξε με στρατιωτικό αεροσκάφος πάνω από το πατρικό του σπίτι στην Κολωνία. Δεν γνώριζε ακόμη ότι οι γονείς του εκτοπίστηκαν το 1941 και εκτελέστηκαν στη συνέχεια στη Ρίγα της Λετονίας. Ο ίδιος μαζί με 10.000 Εβραίους νέους και παιδιά διασώθηκαν τότε χάρη σε μία επιχείρηση μεταφοράς παιδιών. Ο βρετανός σήμερα Κόλμαν είχε ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του στη Βρετανική Πολεμική Αεροπορία και συνόδευσε το 1941 δύο βρετανούς αξιωματικούς στην πτήση πάνω από την αλλοτινή του πατρίδα. Ο ίδιος κατέγραψε τα βιώματά του σε ένα προσωπικό ημερολόγιο, το οποίο εκτίθεται σήμερα στην έκθεση του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου στο Βερολίνο με θέμα το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου πριν από 70 χρόνια.

Η έκθεση εστιάζει σε 12 ευρωπαϊκές χώρες. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται εκτός από τη Γερμανία και οι γειτονικές της χώρες, όπως η Γαλλία, το Βέλγιο και η Πολωνία. Χώρος αφιερώνεται και για συμμαχικές δυνάμεις, όπως η Μ. Βρετανία και η Ρωσία. Ωστόσο, δεν διαφεύγει της προσοχής των επισκεπτών η απουσία της Ιταλίας, αλλά και της κατεχόμενης από τις ναζιστικές δυνάμεις Ελλάδας.

Απουσιάζουν τεκμήρια από την Ελλάδα και την Ιταλία

«Ήταν σημαντικό για εμάς να μην στρέψουμε το βλέμμα μας μόνο στη Γερμανία αλλά κυρίως στις άμεσα γειτονικές της χώρες», επισήμανε η επιμελήτρια της έκθεσης Μπαμπέτε Κβίνκερτ, προσθέτοντας ότι «εμείς στη Γερμανία φέρουμε ιδιαίτερη ευθύνη καθώς ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε από εδώ. Η Γερμανία ευθύνεται σε ανεπανάληπτο βαθμό για τα μαζικά εγκλήματα». Ο πόλεμος σοβούσε στην Ευρώπη επί πεντέμισι χρόνια, με αφετηρία την επίθεση της Γερμανίας στην Πολωνία το Σεπτέμβριο του 1939. Ο απολογισμός είναι σοκαριστικός: 45 εκατομμύρια νεκροί μόνο στην Ευρώπη, 60 εκατομμύρια διεθνώς. Τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας υπερβαίνουν τα 13 εκατομμύρια. Ο πόλεμος άφησε πίσω του στην Ευρώπη τουλάχιστον 20 εκατομμύρια παιδιά που έχασαν τον ένα ή και τους δύο γονείς τους. Σε αυτά προστίθενται περίπου επτά εκατομμύρια απελευθερωθέντων αιχμαλώτων που εκτελούσαν καταναγκαστική εργασία και περίπου 400.000 πρώην αιχμάλωτοι των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Η Λαρίσα Ποποβιτσένκο απελευθερώθηκε από ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης επιστρέφοντας σε ηλικία 14 ετών στην πατρίδα της, το Λένινγκραντ (σημερινή Αγία Πετρούπολη). Συνειδητοποίησε ότι οι περισσότεροι φίλοι της δεν ήταν πια εκεί. Μόλις οκτώ από τους 32 συμμαθητές της επέζησαν της πολιορκίας του Λένινγκραντ από τα ναζιστικά στρατεύματα. Η προσωπική της ιστορία έχει μία θέση στην έκθεση του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου. Η Ποποβιτσένκο και άλλοι επιζήσαντες του πολέμου δίνουν μάλιστα το «παρών» στα σημερινά εγκαίνια της έκθεσης παρουσία του γερμανού υπουργού Εξωτερικών Φρανκ – Βάλτερ Σταϊνμάιερ.

Όπως γίνεται φανερό και στην έκθεση του Βερολίνου, κάθε χώρα κλήθηκε να αντιμετωπίσει διαφορετικές προκλήσεις μετά του τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Γερμανία έχασε τον πόλεμο και μαζί με αυτόν και την εθνική της κυριαρχία. Μεγάλο μέρος της Πολωνίας καταστράφηκε και εισήλθε στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Η Μ. Βρετανία, αν και ανήκε στους νικητές του πολέμου, σημαδεύτηκε μεταπολεμικά από φτώχεια και μεγάλες στερήσεις.

Το περίπλοκο ζήτημα της απόδοσης ευθυνών

Το ερώτημα που τέθηκε σε όλες τις χώρες που βρέθηκαν υπό γερμανική κατοχή αλλά και στη Γερμανία και την Αυστρία αφορούσε τους υπαιτίους για τα εγκλήματα πολέμου και το ποιοι θα πρέπει να τιμωρηθούν για τα εγκλήματα που διεπράχθησαν. Μήπως οι δημόσιοι υπάλληλοι που βρίσκονταν στη μέση της ιεραρχίας και επέβλεπαν την εφαρμογή νόμων που επέτρεπαν το συστηματικό διωγμό των Εβραίων; Αγρότες που επιστρατεύθηκαν από τις ναζιστικές δυνάμεις για συμμετοχή σε μαζικές εκτελέσεις υποτιθέμενων παρτιζάνων. Καλλιτέχνες που σχεδίαζαν σκίτσα αντισημιτικού περιεχομένου για εφημερίδες ή παιδικά βιβλία; Βιομήχανοι που απασχολούσαν καταναγκαστικά στα εργοστάσιά τους χιλιάδες ανθρώπους; Ή μήπως αποκλειστικά οι αξιωματικοί των ναζί που έδιναν εντολές για μαζικές εκτελέσεις στα στρατόπεδα συγκέντρωσης;

Σε πολλές χώρες της Ευρώπης απαγγέλθηκαν κατηγορίες σε πρόσωπα που ενεπλάκησαν με διάφορους τρόπους σε εγκληματικές ενέργειες. «Στη Γερμανία παρατηρήθηκε έντονα ότι μετά τον πόλεμο η πλειοψηφία της κοινωνίας επεδείκνυε ελάχιστη βούληση να αντιπαρατεθεί κριτικά με το ίδιο της το παρελθόν», λέει η επιμελήτρια της έκθεσης Μπαμπέτε Κβίνκερτ.

Sarah Judith Hofmann / Άρης Καλτιριμτζής