Η «Λευκή θάλασσα» στη Θεσσαλονίκη

Τί μπορούν να πετύχουν οι παραινέσεις συγγραφέων, όταν αναρίθμητοι σκυλοπνίχτες βουλιάζουν μπροστά στις ακτές της Ευρώπης; Η λογοτεχνία δεν είναι σε θέση να προσφέρει λύσεις για το οξύ πρόβλημα της μετανάστευσης, επειδή «γι αυτήν έχει σημασία το αποσπασματικό και το μοναδικό, για την κοινωνία όμως ισχύει το αντίθετο», υποστηρίζει ο Σουηδός συγγραφέας ελληνικής καταγωγής Άρης Φιορέτος. «Η λογοτεχνία μπορεί να δείχνει συμπόνια, η κοινωνία όχι. Η κοινωνία πρέπει να ανακαλύψει πάλι την υποτιμημένη λέξη αλληλεγγύη.»

Και η πολιτική; Αυτή είναι πολύ συχνά δέσμια των περιστάσεων. Ο Φιορέτος υπενθυμίζει το σχέδιο της «Ευραφρικής», το οποίο κατά τον 19ο και 20ό αιώνα – σε πλήρη αντίθεση με τις σημερινές πολιτικές προτεραιότητες – τόνιζε την αλληλεπίδραση, τη συμπληρωματικότητα και την αλληλεξάρτηση των δύο ηπείρων, αν και επί της ουσίας σκοπός του ήταν να νομιμοποιήσει τη διαιώνιση των αποικιοκρατικών δομών στην Αφρική.

Με τίτλο «Η λευκή θάλασσα» - έτσι λέγεται η Μεσόγειος στα αραβικά – συναντήθηκαν πριν από λίγες μέρες στη Θεσσαλονίκη συγγραφείς από διάφορες μεσογειακές χώρες για να ενστερνισθούν ο ένας την προοπτική του άλλου, για να στοχαστούν τον προαιώνιο πολιτιστικό χώρο αυτής της θάλασσας και να εξάρουν πάλι τον καταποντισμένο κοσμοπολιτισμό των παραλίων της Νότιας Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής. Η λογοτεχνική συνάντηση έγινε στις αρχές Ιουνίου στις ακτές του Θερμαϊκού. Οι συναντήσεις αυτές ξεκίνησαν το 2012 και οργανώνονται από το λογοτεχνικό ινστιτούτο Literarisches Colloquium Berlin και το πολιτιστικό ίδρυμα Allianz Kulturstiftung.

Αντικατοπτρισμοί από το παρελθόν

Με φόντο τις συχνά έντονες αντιδράσεις της ελληνικής κοινωνίας μπροστά στην «πλημμύρα» των μεταναστών ο Θανάσης Βαλτινός παρουσίασε ένα κολλάζ μαρτυριών για τα κύματα της ελληνικής μετανάστευσης τους τελευταίους δύο αιώνες παρεμβάλλοντας στοιχεία και ντοκουμέντα για τη σημερινή «εισβολή» των ξένων: δημοτικά τραγούδια του 19ου αιώνα, που διεκτραγωδούν τη μοίρα των Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική, συγκινητικά γράμματα απλών ανθρώπων προς τη διεθνή Επιτροπή Ευρωπαϊκής Μετανάστευσης (ICEM) από τη δεκαετία του εξήντα, που παρακαλούν για την πολυπόθητη άδεια μετανάστευσης στη Γερμανία, ρεπορτάζ για ανώνυμους μετανάστες από ασιατικές χώρες, τα πτώματα των οποίων ανακαλύπτονται σήμερα κάθε τόσο στις ελληνικές ακτές. Το συμπέρασμα που υπαινίσσεται ο Βαλτινός: η ένδεια και η μετανάστευση είναι κοινή μοίρα των ανθρώπων.

Είτε απήγγελλε στίχους της στα αραβικά από τη συλλογή «Θαλάσσια έρημος» η εξόριστη συγγραφέας από την Τυνησία Ναζέτ Αντουάνι, είτε η Ελληνίδα ομότεχνή της Φοίβη Γιαννίση έκανε ποίηση το παρελθόν των ανώνυμων προσφύγων («Πώς να υποδυθεί το όνομα αυτός που ήταν πριν κανείς;»), η ποιητική πολυφωνία της Θεσσαλονίκης είχε υποβλητική δύναμη και έμμεσα υπενθύμιζε την παλιά πολυφωνία της ίδιας της πόλης, που έχει πια βουβαθεί. Η Θεσσαλονίκη ξέρουμε πως δεν ήταν πάντα αμιγώς ελληνική. Γύρω στα 1920 το ελληνικό στοιχείο ήταν η μειονότητα των κατοίκων της. Η μεγαλύτερη κοινότητα τότε ήταν η εβραϊκή, η δεύτερη σε μέγεθος η τουρκική. Και οι μεν Τούρκοι εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη μετά το 1923, καθώς η Συνθήκη της Λωζάνης προέβλεπε την ανταλλαγή των πληθυσμών. Όσο για τις πενήντα χιλιάδες σεφαρδίτες Εβραίους, εκτοπίστηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το μικρό μνημείο στην Πλατεία Ελευθερίας, που θυμίζει τη μοίρα τους, τοποθετήθηκε εκεί μόλις το 1977.

Προφανώς για δεκαετίες ολόκληρες η Θεσσαλονίκη δεν θεωρούσε σημαντικό να θυμάται το πολύπλευρο και πλούσιο πολιτιστικό παρελθόν της. Το Πανεπιστήμιο ως γνωστό χτίστηκε στα ερείπια του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου, ενώ ένα παλιό τζαμί στο κέντρο της πόλης χρησίμευε για χρόνια σαν πορνοκινηματογράφος ονόματι Αλκαζάρ.

Τιμή σε μια ηρωίδα από τη Συρία

Σήμερα τη σκυτάλη της φυγής από την πόλη έχουν πάρει πολλοί νέοι απόφοιτοι πανεπιστημίων. Ελπίζουν να βρουν αλλού μια σίγουρη δουλειά και καλύτερες ευκαιρίες, τις περισσότερες φορές σε μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Το ζήτημα αυτό απασχόλησε και τη λογοτεχνική συνάντηση: αξίζει να μείνει κανείς στην Ελλάδα της κρίσης ή μήπως είναι καλύτερο να φύγει; Οι νέοι Έλληνες συγγραφείς που ήταν παρόντες δεν έδωσαν μια οριστική απάντηση, επισήμαναν όμως ότι ως λογοτέχνης είναι κανείς πάντα ο «άλλος», ο «μετανάστης» μέσα στην ίδια του την κοινωνία.

«Οι νέοι Έλληνες συγγραφείς σαν να ρέπουν στον αυτοοικτιρμό», υποστηρίζει η Κριστίνα Βάις, πρόεδρος του εποπτικού συμβουλίου του ιδρύματος Allianz Kulturstiftung και πρώην υπ. Πολιτισμού, μιλώντας στη DW: «Εδώ οι άνθρωποι συζητούν μεν πιο έντονα το πρόβλημα των προσφύγων απ’ ότι αλλού, αλλά κάπου μένουν στάσιμοι. Νιώθουν εγκαταλελειμμένοι από τους πάντες. Μου φαίνεται παράξενο ένας νέος να μην καλλιεργεί την ιδέα της αλληλεγγύης με την κοινότητα όπου ζει, της συνευθύνης για τη δημοκρατική κοινωνία. Ίσως όμως να είναι και ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό πρόβλημα.»

Πάντως η ιδέα μιας αλληλέγγυας κοινωνίας διαγράφηκε σε ένα ντοκουμέντο, με το οποίο έκλεισε το κολλάζ του Βαλτινού. Αφορούσε μια βράβευση στη γεραρά Ακαδημία Αθηνών στα τέλη του 2014: «Απονέμεται βραβείο της Ακαδημίας, με χρηματικό έπαθλο 3.000 ευρώ, στη 19χρονη Doaa Al Zamel από τη Συρία για τον ηρωισμό και την αυταπάρνησή της. Η κυρία Doaa Al Zamel, όταν το πλοίο στο οποίο βρισκόταν με άλλους 490 μετανάστες βυθίστηκε δολίως ΝΔ της Κρήτης, πήρε στην αγκαλιά της δύο βρέφη, των οποίων οι μητέρες πνίγηκαν και παρέμεινε στη θάλασσα κρατώντας τα από την Τρίτη 9 Σεπτεμβρίου έως το ξημέρωμα του Σαββάτου 13 Σεπτεμβρίου, που περισυνελέγησαν και μεταφέρθηκαν στο Ηράκλειο Κρήτης.» Το πολυπληθές κοινό, κατέληξε ο Βαλτινός, χειροκρότησε στην Ακαδημία τη 19χρονη Doaa Al Zamel επί πέντε τουλάχιστον λεπτά.

Σπύρος Μοσκόβου