Η αμφιλεγόμενη έκθεση "Φυγή και Εκτοπισμός" στην Ευρώπη του 20ου αιώνα

Παρουσιάζονται εννέα περιπτώσεις προσφυγιάς και εκτοπισμού: από την σφαγή των Αρμενίων, την ανταλλαγή πληθυσμών μετά τη Μικρασιάτικη Καταστροφή, τους εκτοπισμούς των Γερμανών από την Ανατολική Ευρώπη, των Ιταλών από την Ίστρια, τα γεγονότα στην Κύπρο τη δεκαετία του ΄60 και ΄70, όπως και στην πρώην Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του ΄90. Η πρωτοβουλία για την έκθεση ανήκει στην Γερμανική Ένωση των Προσφύγων (Bund der Vertriebenen), μια οργάνωση που σε πολλές χώρες τις Ανατολικής Ευρώπης θεωρείται ως ρεβανσιστική. Σκοπός της έκθεσης είπε η πρόεδρος της Ένωσης Erika Steinbach «να αναδειχθεί η ευρωπαϊκή διάσταση του εκτοπισμού των Γερμανών προσφύγων».

Η πρώτη διαπίστωση από την έκθεση είναι ότι τα εκθέματα “δεν μιλούν από μόνα τους”. Δηλαδή: χωρίς την ανάγνωση των κειμένων ο επισκέπτης δεν μπορεί να κατανοήσει πολλά πράγματα. Τα κείμενα πάλι σε πυκνογραμμένους πίνακες είναι τόσο εκτενή που σχεδόν πνίγουν κάθε θετική ή αρνητική συναισθηματική αντίδραση και κάθε αισθητικό ερέθισμα που κανονικά θα πρέπει να προκαλέσουν τα εκθέματα μιας έκθεσης. Εξαίρεση αποτελούν τα βίντεο με αφηγήσεις είτε μαρτύρων της εποχής, είτε ντοκιμαντέρ. Όπως π.χ. οι σκηνές από το άνοιγμα της διαχωριστικής γραμμής στις 23. Απριλίου 2003 στη Λευκωσία.

Μια δεύτερη διαπίστωση από την έκθεση είναι ότι οι φόβοι που είχαν εκφραστεί πριν την έναρξη της δεν είναι βάσιμοι. Παρά το γεγονός ότι διοργανωτές της έκθεσης είναι οι άλλοτε ρεβανσιστικές οργανώσεις των Γερμανών προσφύγων από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης – η έκθεση αυτή καθ΄ αυτή δεν διέπεται από το πνεύμα της επανάκτησης χαμένων πατρίδων. Οι εννέα περιπτώσεις προσφυγιάς έχουν κάθε φορά το ίδιο μέγεθος παρουσίασης και τον ίδιο αριθμό εκθεμάτων, τα δε κείμενα είναι προσεγμένα και όχι μεροληπτικά. Κοινός παρονομαστής των περιπτώσεων είναι η «έμμονη ιδέα ενός ομοιογενούς κράτους» υποστηρίζει ο διευθυντής της έκθεσης Wielfried Rogasch που «είναι και μια από τις βασικές αιτίες για τους εκτοπισμούς στον 20ο αιώνα. Αυτό το πρότυπο ισχύει για πολλές από τις περιπτώσεις στις οποίες αναφέρεται η έκθεση.»

Ενδοιασμοί προκύπτουν όμως όσον αφορά την παρουσίαση του εκτοπισμού των Γερμανών από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προς το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και μετά. Η αναφορά στα αίτια αυτού του εκτοπισμού είναι ομολογουμένως σύντομη και δυσανάλογα αναλυτικότερες οι περιγραφές για το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή του εκτοπισμού των Γερμανών. Βέβαια δεν λείπουν οι περιγραφές για τα εγκλήματα, τις λεηλασίες, τις υλικές καταστροφές που διέπραξαν τα γερμανικά στρατεύματα στις κατεχόμενες χώρες – μόνο που δεν υπάρχει πουθενά η αναφορά ότι αν δεν είχαν προηγηθεί αυτά, δεν θα είχαν εκδιωχθεί ως και 15 εκ. Γερμανοί από την Ανατολική Ευρώπη και δεν θα είχε χάσει η Γερμανία το 1/3 του εδάφους της. Η γερμανική επίθεση ήταν η “κύρια αιτία” για τους εκτοπισμούς και όχι όπως αναφέρεται στην έκθεση «η εδαφική μετατόπιση της Πολωνίας προς τη Δύση που προώθησε ο Στάλιν και αποδέχθηκαν οι Δυτικοί Σύμμαχοι και η πολωνική κυβέρνηση». Ο Wielfried Rogasch σχεδόν επιβεβαιώνει αυτή την ένσταση υπογραμμίζοντας ότι η περίοδος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ξεκινά με το σύμφωνο Χιτλερ-Στάλιν: «αναφέρουμε πολύ καθαρά ότι η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία και η σταλινική ΣΕ είχαν χωρίσει την Κεντρική Ευρώπη σε δύο σφαίρες επιρροής. Στη συνέχεια αναφέρονται εκτενώς εγκλήματα των ναζί. Δεν αναφέρετε ότι αυτά αποτελούσαν τη μοναδική αιτία των εκτοπισμών. Κατά την άποψη μας υπήρξε ένα φάσμα αιτιών. Και σε πολλά κείμενα ο επισκέπτης μπορεί να ανακαλύψει διασυνδέσεις μεταξύ των αιτιών.»

Αναφορικά με την Μικρασιατική Καταστροφή και τα γεγονότα στην Κύπρο οι περιγραφές είναι εξισορροπημένες, στα δε εκθέματα υπερέχει η ελληνική και η ελληνοκυπριακή πλευρά. Φωτογραφίες από τις βιαιοπραγίες στη Σμύρνη, από προσφυγικούς καταυλισμούς στην Ελλάδα, αλλά και Τουρκοκυπρίων στους αποκαλούμενους θύλακες της δεκαετίας του ΄60 στη Μεγαλόνησο. Βλέπουμε ακόμη το κόκκινο αυτοκινητάκι που πρόλαβε και πήρε μαζί του ο μικρός Λοΐζος Αυξεντίου, όταν το βράδυ της 14 Αυγούστου 1974 έφευγε με τους γονείς του από την Αμμόχωστο λίγο πριν εισβάλουν τα τουρκικά στρατεύματα, όπως επίσης και το ίσως συγκλονιστικότερο κειμήλιο της έκθεσης, τη μήτρα του μητροπολίτη Χρυσοστόμου που δολοφονήθηκε το 1922 στην πυρπόληση της Σμύρνης.

Παναγιώτης Κουπαράνης, Βερολίνο