Sto godina herojstva i krivice

Preko puta svakodnevne vreve glavne autobuske stanice u Beogradu diže se zgrada Ekonomskog fakulteta. Noću, studenti su negdje drugdje, ali susjedni Picin park i tada živi. Ovdje decenijama "prijateljice noći" čekaju svoje mušterije. Iza čitavog kolorita pruža se Ulica Gavrila Principa, samo jedan od simbola počasti koje u Srbiji uživa sarajevski atentator – nacionalni heroj. U nekim drugim evropskim prijestonicama čućete da je Princip terorista, ubica, krivac za Prvi svjetski rat. Uoči stogodišnjice atentata objavljuju se knjige, dramski tekstovi i borba za ocjenu Gavrila Principa kao da ulazi u odlučujuću rundu.

Heroj i ubica

Njegov cilj bilo je oslobađanje Bosne od austrougarske vlasti i stvaranje velike južnoslovenske države. Njegovo sredstvo bio je atentat. Danas, sto godina kasnije, besmisleno je pitati se da li u ovom slučaju cilj opravdava sredstvo, kaže poznati njemački istoričar Holm Zundhausen. „Sve je pitanje perspektive. Neko ko je za cilj imao veliku jugoslovensku ili srpsku državu ima sasvim različito gledište od nekoga ko nije želio državu južnih Slovena, a pogotovo ne Veliku Srbiju“, kaže profesor Zundhausen za DW.

Njegov kolega Kristofer Klark sa Kembridža pronalazi još kraću formulaciju: „Onaj ko je za nekoga terorista, uvijek je za nekog drugog borac za slobodu.“ Klark je u posljednje vrijeme mnogo citiran zbog svoje knjige „Mjesečari“ o izbijanju Velikog rata. U njemačkom izdanju knjige je riječ „terorista“ ispred Principovog imena zamijenio riječju „atentator“. „Princip i njegove kolege nisu željeli da ubijaju nedužne ljude i šire strah među stanovništvom. Istina, oni su željeli da stvore klimu straha u bečkoj političkoj eliti, ali nisu bili teroristi u današnjem pežorativnom značenju riječi“, kaže Klark za DW.

Srpski književnik Vladimir Kecmanović nema dilemu – pucnji iz Sarajeva bili su pucnji za slobodu, a Gavrilo Princip je heroj. „Kada je čovjek spreman da sebe osudi na smrt, to je heroizam, ne znam kako drugačije to da nazovem“, kaže Kecmanović za DW. Istoričar Zundhausen, nasuprot tome, negira da je meta jednog „heroja“ trebalo da bude Franc Ferdinand. „Principovo okruženje i Mlada Bosna uvijek su se pozivali na tiranoubistvo, a to ne može biti istina. Ferdinand nije bio tiranin nego reformator.“

Revolucionar i žrtva

Spisateljica Biljana Srbljanović kritikuje današnje pokušaje da se Gavrilo Princip jednostavno označi „herojem“ ili „teroristom“. Njena drama „Princip (Mali mi je ovaj grob)“ prikazana je premijerno prije nekoliko sedmica u bečkom Šaušpilhausu i tu je, kaže, nisu zanimale interpretacije Principa nego originalni dokumenti. „On je bio prije svega revolucionar. Imao je revolucionarni cilj oslobađanja barem jednog dijela svoje zemlje Jugoslavije koji je bio pod okupacijom. Načinio je revolucionarni gest koji je nažalost u sebi nosio čin nasilja.“

Srpska književnica, za razliku od ostalih sagovornika, Principa vidi i kao žrtvu. I to ne samo zato što je skončao u mračnoj i vlažnoj tamnici, nego i zato što je bio izmanipulisan od strane Crne ruke, koja ga je i vrbovala i naoružala za atentat. „Gavrilo Princip nije sasvim shvatao da su njegove pravedne revolucionarne ideje bile zapravo izmanipulisane od strane te paradržavne organizacije koja je imala sasvim drugačiji cilj – Veliku Srbiju“, kaže Srbljanovićeva u razgovoru za DW.

Uzrok i povod

Poslije Sarajevskog atentata istorija ubacuje u petu brzinu – za samo 37 dana izbio je rat koji će odnijeti 15 miliona života. Nakon austrougarskog ultimatuma Srbiji i objave rata, u rat stupaju Njemačka, Rusija, Engleska i Francuska. Kada se o tome govori, obično se atentat iz Sarajeva uzima samo kao direktan povod. Rata bi, smatraju mnogi istoričari, svakako bilo i bez atentata, prvom sljedećom prilikom.

Kristofer Klark je nešto drugačijeg mišljenja. Iako kaže da bi bilo „apsurdno i smiješno kriviti Srbiju za rat“, dodaje da je atentat bio više od pukog izgovora. „Tokom kriza prije 28. juna 1914, u diskusijama u Beču "golubovi" uvijek pobjeđuju "sokolove", a tih "sokolova" itekako ima – recimo, načelnik Generalštaba Konrad fon Hecendorf zaziva rat svakom prilikom. Ali politička hemija u Beču značajno se promijenila tek nakon Sarajevskog atentata. Najmoćniji zagovornik mira je upravo Franc Ferdinand, a on više ne može da govori jer je mrtav“, priča Klark.

„Revizija istorije“ – tako Vladimir Kecmanović naziva tumačenja poput Klarkovog. Zapadni istoričari pokušavaju da relativizuju germansku krivicu i da za sve okrive „Srbina Principa“. „Nakon pobjede nad Sovjetima i Istočnim blokom u Hladnom ratu, Njemačka i Austrija postaju saveznici sa Francuskom, Velikom Britanijom i Amerikom. Sada, kao pobjednici, pokušavaju da izglade međusobne istorijske sukobe i protivrječnosti“, smatra Kecmanović. „To je najlakše uraditi preko leđa male države koja iz njihove perspektive nije mnogo značajna, a pri tome je zbog ratova devedesetih već ocrnjena kao negativac.“

Istina je tamo negdje

Kada se potegne pitanje „srpske krivice“ za rat, Biljana Srbljanović rado ističe da Gavrilo Princip uopšte nije bio Srbin. Zato je ona u bulevarskoj štampi Srbije već prozvana kradljivcem srpskog heroja. „Sam Princip se tokom suđenja predstavljao kao Jugosloven po nacionalnosti i tvrdio da govori hrvatsko-srpski. U svom posljednjem času ljekaru govori rečenicu koja je ostala zapisana, da ni kao mali nije vjerovao u Boga. Formalno dolazi iz srpske pravoslavne porodice, ali on je ubijeđeni Jugosloven. Tako da ja ne uzimam Srbima ništa, Princip se sam opredijelio“, dodaje Srbljanovićeva.

Stavovi će se sučeljavati sve jače, kako se bude bližila stota godišnjica atentata. Ali na kraju te debate, kao i na kraju ovog teksta, možemo da se prisjetimo riječi njemačkog filozofa i pisca Fridriha fon Šlegela: „Istina se ne pronalazi, nego proizvodi. Ona je relativna.“ Drugim riječima, bez obzira šta kažu istoričari, beogradske prostitutke će i dalje čekati zainteresovane u blizini table „Ulica Gavrila Principa“. Nasuprot tome, Princip nikada neće imati ulicu u Beču ili Berlinu.

Autor: Nemanja Rujević

Odgovorni urednik: Azer Slanjankić